Aiwe del Walonreye
Les aiwes del Walonreye , c' est des corantès aiwes k' acorèt bråmint dins Mouze.
Ca Mouze, c' est li screne del Walonreye. Les Vås d' Mouze fwaiynut, a l' avirance, 70 åcint del sitindêye del Walonreye. C' est dins ç' payis la kel lingaedje walon s' a diswalpé.
Tolminme, n a pol moens ene grosse aiwe k' egolene el Mozale, c' est Seure.
Dins l' Hinnot et dins l' Roman Payis, n a sacwantès aiwes ki s' vont maxhî a l' Escô.
Gn a eto, e Payis d' Chimai, ene aiwe ki prind sourd el Walonreye pu s' aler egoliner dins Måne, pu dins Sene.
Sacwantès aiwes del Walonreye, cwand ele arivèt el Calistinne, moussèt schåynetmint dins tere, po rassoude sacwants km pus lon. C' est l' cas di l' Aiwe di Lesse a Belvå, Wame a Djmele, l' aiwe di Virwin a Ptigniye. Insi, i fwait målåjheye di dner leus longueurs.
Les aiwes sont egroxheyes di des ris.
So les vås d' Escô, les aiwes polnut esse distournêyes dins des tchenås. C' est eto l' cas di Mouze, après Lidje.
Vî motlî walon des aiwes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les pus grandès aiwes, on cåze di zels sins mete l' årtike : Mouze, Sambe. On-z a stindou l' rîle a totes les aiwes, mins sins l' rinde oblidjeye : on pout todi dire li Smwès, l' Ambleve, li Djåce, astok di l' eployaedje sins årtike : Simwès, Ambleve, Djåce.
Gn a deus troes aiwes ki sont todi metowe avou l' ratourneure "Aiwe di", pask' on l' rescontréve e walon e sacwantsè coines, e 20inme sieke : "Aiwe d' Oûte", "Aiwe di Lesse", "Aiwe di Lome", "Aiwe d' Eure", "Aiwe d' Inne". On pout stinde ciste aloumåcion la a des ôtes aiwes, et cåzer di "l'Aiwe di Vesse", l"Aiwe di Seure".
Li plaece k' ene pitite aiwe si vént agoliner dins ene pus grosse, on dit dins l' vî motlî walon : li maxhe des aiwes (did la l' Almaxhe). Ucobén, pus biesmint "ås deus Aiwes" (maxhaedje di l' Aiwe d' Our avou l' Aiwe di Lesse. Gn a eto des mots pus imådjreces : "rescontraedje", "rabressaedje".
- Sambe eva rabressî Mouze; Elle evont "bras dsu bras dsou". (tchanson Vive Nameur po tot)
Dins l' vî lingaedje gayel, li rescontraedje di deus aiwes, c' esteut l' "djimbe", did la ene cåkêye di nos d' plaeces del Walonreye : Djambe, Djimbe, Djimepe, Djinape, Djimele. Loukîz e Motî des etimolodjeyes gayeles do walon. Li passaedje do gayel å walon si voet bén dins les deus mots "Djimbe" (li viyaedje) et l' "Almaxhe" (l' aiwe), ki dvént dandjreus dire li minme sacwè å cmince.
Vås d' Mouze
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les pus grossès aiwes k' agolinèt dins Mouze, c' est Smwès, Sambe eyet l' Aiwe d' Oûte.
Divant di s' maxhî a Mouze, l' Aiwe d' Oûte s' a a schipe ragroxhi di deus grossès rivires, li Vesse et l' Ambleve.
A pårt li Smwès, l' Aiwe d' Oûte et l' Aiwe di Lesse, les ôtès grossès rivires des Vås d' Mouze prindèt sourd ådfoû del Walonreye : e l' Almagne po l' Ambleve eyet l' Vesse, ey e France po Sambe.