Sambe

Sambe
Longueur	190 km
Hôteur å sourdant	210 m
Debit moyén	m³/s
Sitindêye del vå	2740 km²
Sourdant	France
S' egoline dins	Mouze
Passe pa	France, Walonreye

Sambe (e francès La Sambre, e neyerlandès De Samber), c' est ene aiwe ki prind sourd e France, ki court e payis d' Måbeudje (e France), pu d' Tchålerwè (el Walonreye), et-z egoliner e Mouze a Nameur.

Motlî

Li plaece wice ki Sambe s' egoline dins Mouze a Nameur, est lomêye li Grognon.

Istwere

Do tins d' Djule Cezår, on conoxhéve dedja l' Sambra. Mins ci n' est nén dandjreus tot do long di ciste aiwe la ki çou k' on-z a lomé el Batreye di Sambe s' a passé".

Å 7inme sieke on l' sicreye Zambre, e 840 ça dvént Sameza po divnou Sambre e 1093.

Dins s' live "Maubeuge et son Canton", Z. Pierard dit: Sambe ni coule nén todi a l' minme vitesse. Ele sourd a Landrecies a 135 metes po-z ariver a 128 mates à Maubeuge. C' est ptete po çoula ki les Celes l' årént lomé "samhac" (påjhire) "bera" (cole). Di Sam-hac-bera on åreut fwait Sambera èt po fini Sambe.

Do tins d' nos ratayons ses costés estént tot bwejhîs et, avou des foitès plouves, ses rixhots lyi amoennént bråmint d' aiwaedjes. Ele si coloutéve adon dins des lådjès valêyes, si lét esteut a l' astcheyance fwait d' rotches, di tere oudobén d' diele avou tevôzé des parfonds trôs. Tot ça lyi dnéve on wachotant corant berolant a des diferinnès vitesses et parfondeurs.

Mins ça n' a nén espaitchî les Romins d' awè dedja ene flote di bateas dsu Sambe. Li "Classis Sambrica" aveut si mwaisse cwårtî a Maubeuge. Bén seur i gn aveut waire di ponts et on aveut sovint pî po passer d' ene rive a l' ôte, les bateas estént bén foirt plats et cåzu ki des radôs. I gn aveut pont d' rujhe avou ça, nén dandjî do trafik dsu l' aiwe, les tchårs estént des pus stocaesses et po les letes do tins on aveut les djins ki faleut po rade cori di "vila" a "vila".

Å 16inme sieke, li signeur di Fårcene esteut li mwaisse del rivire dispu l' buze do vivî do covént Sint Françwès a l' limite del hamea d' Pirontchamp djusk' å Coulot d' Tergnêye. I s' î fijheut payî ene tacse pa tos les bateas ki montént. Il les fjheut "fourloker" (viziter) å vî tchestea. I profitéve eto di tot les cayets, ranxhisses, åbes, bidons di totes les cognes (et di çki les noyîs avént dsu zels) ramoennés dsu ses teres pa les grandès aiwes.

L' aiwe di Sambe vént don d' France, des bwès di Nouvion a l' Aye-Cartigny (ou l' Haye-Equiverlesse) a 14 kilometes d' Avèsnes, adlé Fontenelle (Aisne) a 220 metes di hôteur. Ele è berwetéve ses aiwes 87 km el France et les fé wachoter 107 el Beldjike. Avou nosse mijhe e canås e 1824, èle n' î tribole pus ki dsu 94 km 353, po 50 km 332 dins li Hinnot avou ene moyene lårdjeur di 21 metes. Dins l' Basse-Sambe, li naiviaedje esteut åjhey mins passé Tchålerwè (li Tchårnoe (Charnoy) di dinltins) on n' poléve si siervi ki d' radô po tcherwer les bwès côpés.

E 1690, les plats bateas tcherdjént tot d' minme dins les 15 a 20 tones mins i les faléve sovint saetchî avou des tchvås po passer les bassès aiwes. L' årmêye di Louwis XIV, après awè pris Nameur, s' a interessé a mia fé arindjî l' rivire et l' amoennaedjî po-z î fé passer åjheymint tot çki lyi faléve po ses sôdårds.

E 1692, l' pont d' Tergnêye avéve 6 årvôs maçnés avou des grossès pires rissaetcheyes dins l' bwès do Ptit Trî. Dins l' ci do mitan polént passer des batias di 30 toneas. Li pont d' Pondlô estéve, lu, di bwès et må etertinou. I faléve sovint mia tchoezi d' passer åd triviè des aiwes. E 1670, Sambe a profité d' grandès aiwes po candjî d' voye et n' pus passer k' a costé do pont. I n' a lontins pupont siervou.

E 1820, li bokèt d' Sambe ki passe dins Åjhô estéve compris dins l' 7inme bî, ki va d' Couyet à Grognaux. Li rowe do Campinêre a stî tracêye e 1835, li rowe Paul Pastur ki poirtéve li no di "Baty des Broûs" estéve li principåle voye do Sud del Comene et s' prolondjî djusk' å wé d' Pondlô. Fåt dire ki les tcherbonaedjes come les foidjes ni s' interessént nén a l' rivire et n' î voey ki waire d' interesse por zels.

Å 17inme sieke c' estéve målåjhey di passer pa l' pont d' Tamene. Monté d' bwès i barlokéve et tcheyeut pa bokets. Po fini, e 1704 i s' a tot tapé e l' aiwe. Ribasti, il a stî sketé pa les tropes di sôdårds et rmetou d' astok a cénk åtches e 1750. Il a falou ratinde 1829 po ki Sambe fouxhixhe douviete ås bateas di 200 a 230 tones. E 1945, on a fwait peter l' pont k' estéve adon basti d' fier. Les djins d' Labiye, refudjîs dins les cåves di l' Abeye dispu sacwants samwinnes, montés dins l' gurni end ont veyou monter les foumires.)

Dins les belès-letes e walon

• Li grande enaiwaedje di Tchålerwè pa l' efuyaedje di Sambe est raconté dins on long powinme da Leyon Bernus.
• Li vî pont d' Sambe, tchanson tchantêye pa Bob Dechamps.
• Cåzu tos les romans et noveles da Émile Gilliard si passèt sol boird di Sambe.
• Sifwaitmint po Mareye, ene vicåreye, on roman da Joseph Bodson.