Ayiti
L' Ayiti, c' est on dislaxhî payis des Carayibes. C' est l' mitan coûtchantrece d' ene iye, l' Espagnola, k' å Levant, c' est l' Republike Dominikinne.
| Ayiti | |
 |  |
|---|---|
| Imne nåcionå: La Dessalinienne | |
.svg) | |
| Mwaisse-veye | Port-au-Prince |
| Lingaedje oficir | francès |
| Sitindêye • totåle | 27 750 km² |
| Populåcion • totåle | 10,981,229 dimorants 395.7 djins/km² |
| Dislaxhaedje | 1 djanvî 1804 |
| Tchîf d' estat | Conseil présidentiel de transition |
| Prumî minisse | Alix Didier Fils-Aimé |
| Manoye | gourde |
| Coisse d' eure | UTC−05:00, Amérique/Port-au-Prince |
| Preficse telefonike | +509 |
| Dominne internete | .ht |
 I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou Ayiti | |
.jpg)
Mwaissès dnêyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Dimorants
[candjî | candjî l’ côde wiki]I sont lomés Ayicyins et Ayicinnnes.
Lingaedjes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- francès: oficir
- inglès: ritches Amerikins et leus djins; si eployaedje est waitî come grandiveus
- creyole ayicyin : les djins ordinaires, et les ritches eto, mins nén dins les tribunås, metans.
Ôtès veyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Istwere
[candjî | candjî l’ côde wiki]C' est avår la ki Cristofe Colombe a disbarké e l' Amerike. Et sayî di fé bouter les Indyins, k' ont finålmint tertos morou. Adon, les colons ont-st aminé des sclåves d' Afrike po fé l' ovraedje.
Elle a ddja stî dislaxheye e 1802. Mins elle a dvou atchter si indepindance al France da Napoleyon Bonapåre k' aveut dandjî d' bråmint des liårds po fé ses gueres.
Dispu li cmince do 20inme sieke, c' est cåzu tos dictateurs k' ont miné la payis.
Politike
[candjî | candjî l’ côde wiki]E moes d' måss 1908, li prezidint Nord Alexis aveut coulbuté li ci k' esteut prezidint dvant lu. E moes d' decimbe del minme anêye, i fourit disdjoké a s' toû pa l' djenerå Antoine Simon. Et s' fala-t i k' i s' såvaxhe so on batea francès po n' nén esse macsådé.[1]
Après, les pus rlomés dictateurs seront :
- Duvallier l' pa: i meta so pî les Tontons Macoute
- Duvallier l' fi
- Jean-Bertrand Aristide (on curé)
Onk des dictateurs aveut aminé des djins del campagne po fé ene flouxhe di rwaitants ki clatchént dins les mwins a s' passaedje. Pu i n' les a nén reminé. Il ont basti des barakes so on costé di Pôrt-å-Prince, çou k' a divnou li Cité-solea, ene coirnêye foû-lwè disk' å djoû d' ouy.
Dispu 2010, li novea prezidint, Martelly saye di fé mî ki les cis di dvant. I rmete so pî ene årmêye, mins gn a todi di l' abribance ostant ki dvant.
E 2016, c' est Jovenil Moïse ki dvént prezidint. I vout apliker les dmandes do FMI, et n' aconte nén les rclamaedjes des ptitès djins. Il est dischindou e 2021.
Dispu don, gn a pus nou govienmint e payis.
Djeyolodjeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Metowe so ene cingue di tronnmints d' tere. End a yeu on teribe li 12 di djanvî 2010, k' a fwait dipus d' 200.000 moirts (kécfeye moens), veyanmint kel mwaisse veye fourit acsûte, copurade les pôves coulots, avou les måjhons basteyes al varade.
Economeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Po k' el France ricnoxhe si indepindance e 1802, li djonne estat diva siner on martchî liyonrin avou l' France, po rpayî les desses des ancyins colons. Li desse fijha bole di nive et n' fourit foû-payeye k' e 1950.
Onk des payis les pus pôves del Daegne.
Ele vike bråmint avou l' aidance eternåcionåle. Inte di zels, ene SNR walone, l' ADESH, amontêye pa Bruno Picård, on tchanteu e walon.
Alére
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Louis Baijot, "Cwand l' tere si rewoeye", Li Rantoele l° 54, esté 2010.
- Georges Lesuisse (prezidint d' l' ADESH), «Ayiti, payis mådit», Li Rantoele l° 114, esté 2025.
