Halcrosse E

Li halcrosse E ou mouwea E (e moya), c' est on scrijha E ki n' si prononce nén.

E rfondou walon, c' est on E k' on mete al fén d' on mot, dirî ene cossoune, mins ki n' si prononce nén.

E sistinme Feller, gn a eto des halcrosses E dvintrins.

Halcrosse E å coron

Halcrosse E å coron et prononçaedje del cossoune

Come di djusse, li vuzlêye cossoune metowe padvant si prononce divuzlêye.

Egzimpes : B (nombe, tombe, åbe); D (gade, cåde, Zande); DJ (ådje, viyaedje); GU (aigue, dji bague dimwin); JH (tchimijhe, shijhe), V (on côp d' pougn e l' djaive, i n' est nén saive, del five, dji trouve); Z (dji djåze; pol boune cåze, ene rôze).

Les dvuzlêyès cossounes si prononçnut normåldimint : C (diferince, dji cmince); CH (dji cache) F (chife, do soûfe, del soûfe); K (do souke, dji n' souke nén, ene coûke di Dinant, awè yeu les noerès plokes); P (on plope, ene pope), SS (frisse, aprindisse, coisse), T (cwåte, tåte, djate), TCH (ene taetche, dj' el catche), XH (angoxhe, dji croxhe didins)

Les cossounes likides, et les dmeyès cossounes ossu : L (tchandele, båshele), M (mame, xhame), N (on sene, del poenne), R (li tere, tinre, cårire) W (tchawe, li tchén bawe), Y (i soye do bwès, Mareye, del djoye)

Francès / Feller / Rifondou

End a toplin e francès, dins l' sistinme Feller, ey eto e rfondou walon.

• Francès : habitude; coûture; écrevisse
• Walon e scrijha Feller : åbitude, costeûre, grèvèsse
• Rifondou walon : åbitude, costeure, grevesse

Å pluriyal, ces mots la prindèt on S sins k' çoula candje leu prononçaedje.

• Francès : des habitudes; les coûtures; aux écrevisses
• Walon e scrijha Feller : dès åbitudes, lès costeûres, aus grèvèsses
• Rifondou walon : des åbitudes, les costeures, ås grevesses

Bråmint des mots scrîts avou ene coron-stitchete e sistinme Feller, sont rashious avou on halcrosse E e rfondou walon :

• Walon e scrijha Feller : tchinis´, pous´, fiyât´
• Rifondou walon : tchinisse, pousse, fiyåte

Halcrosses E divintrins

End a bråmint e francès, ey eto dins sacwantès modêyes do sistinme Feller.

• Francès : lentement, je réparerai
• Sicrjha Feller : ele dimeurenut, alignemint, Parfondevîye (egzimpes poujhîs e Motî da Léonard)

I gn a pont d' halcrosse E dvintrins e rfondou walon. Dins ciste ortografeye la do walon, tos les dvintrins E si prononçnut "è".

Diferinces rifondou / sistinme Feller

Po sacwants mots omrins, li sistinme Feller eploye ene coron-stitchete, la ki l' rifondou rimete sovint on halcrosse E do fris´ peket => frisse; djulèt´ => djulete Li sistinme Feller ni sait nén trop cwè fé po cwand deus cossounes si rescontrèt å mitan d' on mot : Feller-Haust : do bat'mint, on drole d'adjinç'naedje, i n'a pont d' rat'na; ranh'ner / ranch'ner Feller-Léonard : do batemint, on drole d' adjincenaedje, i n'a pont d' ratena; ranchener Feller-Francard : do batmint, on drole d' adjinçnaedje, i n'a pont d' ratna; ranchner Li rfondou a shuvou l' sistinme Francard => PONT d' halcrosse E å mitan del mots.

Li halcrosse E dins l' tchanson e walon

Les tchanteus e walon prononcèt pacô li halcrosse E, a môde des tchanteus e francès.

Portant : ci n' est djamåy naturel e walon (e francès, on s' pout rashir sol prononçaedje di l' Occitaneye) ça divreut rcandjî li prononçaedje del cossoune di dvant :

dins m' viyaedje si prononce e walon /dɛ̃‿m.vi.jɛʧ/ Mins s' i gn a on son padrî li /ʧ/, on rtome sol rîle do parintaedje (gade /gat/ => gadot /ga.dɔ/), adon fåreut prononcî */dɛ̃‿m.vi.jɛ.ʤə/, çou k' est ene dobe flotche di prononçaedje.

Sacwants tchanteus do 21e sieke, vome Vincent Delire u l' cope Chaumont-Boussart (plake «Matante Jane») saynut di n' n' pont mete di halcrosse E (s' i gn a deus notes, i rdoblèt l' tchantaedje do dierin pî). Mins end a co bråmint ki tchantèt a môde francesse (tot prononçant li son e å rvier (/ə/). Des côps foirt catchetmint (François Duysink tchantant «Li ptit rôzî»), des côps foirt brutieuzmint (/bi.nɔː.hə/, Marcel Slangen, «li tunel dizo Cwinte», sitroete plake «Paskeyes»).

Cwand i rprindèt des vîs tecses sicrît dvant Feller (metans do Françwès Loriaux, dins «Pårlaedje congolès» «ça rshonne si foirt å patwès, K' c' est po dire nosse pårlaedjE», i prononçnut /…ʧə/ (Bob Dechamps). Mins s' il ont dvant zels on scrijhaedje Feller, i prononcèt /…ʧə/ (Pascal Heringer).

Des cåzaedjisses k' i gn a, come André Gauditiaubois, sicrijhnut «natùr'» (nateure), «abitùd'» (abitude), «chèf' a rén» (sieve a rén), evnd. po k' leus tchanteus n' prononçnuxhe nén l' halcrosse E tot tchantant.