Aller au contenu

Ourson-laveu

Èn årtike di Wikipedia.

Procyon lotor

Po des linwincieusès racsegnes sol mot "ourson-laveu", alez s' vey sol Wiccionaire

Dins on cerijhî e l' Årdene. Les oursons-laveus mougnnut purade des fruts eyet des verdeures, di l' esté.[1]

Èn ourson-laveu[2] u raton-laveu[3], c' est ene biesse ås tetes magneuse did tot ki provént d' Amerike bijhrece.

Il a divnou ene evayixhante indje e l' Walonreye dispu les anêyes 2010.

Sincieus no d' l' indje : Procyon lotor

  • Gripant après èn åbe å Canada.
    Gripant après èn åbe å Canada.
  • Dilé l' aiwe, dins on park, e l' Almagne.
    Dilé l' aiwe, dins on park, e l' Almagne.

Discrijhaedje

[candjî | candjî l’ côde wiki]

I mzeure 75 a 95 cintimetes, sins l' cawe (di 22 a 25 cm). Les måyes sont-st ene miete pus grands eyet pus pezants k' les frumeles.

El pwès d' èn ourson-laveu, c' est å pus sovint etur troes et dmey et nouv kg.[4] Les pus gros d' inte di yeusses vicnut al Bijhe do Canada. Li rcoird, c' est 28 kg.[5] Mins nerén, ça dipind des såjhons. Å waeyén-tins, i savnut esse 50 å cint pus crås k' après l' ivier.[6]

L' ourson-laveu a des longs poys, k' el coleur pout aler do noer å bron clair disk' å påle gris, cåzu blanc.

Si cawe est pus coûte ki l' cene d' on rnåd, avou cwate a shijh noers aneas, come li tchet d' bwès.

Il a on pondant muzea et des ptitès rondès orayes.

Ses mimbes sont courts. Les pates finixhnut pa cénk doets avou des crawieusès grawes. I n' a pont sins pwels sol plante des pîs.

  • El taeye del biesse rmetowe avou l' ci d' ene djonne comere.
    El taeye del biesse rmetowe avou l' ci d' ene djonne comere.
  • Foto d' ès tiesse. El tiesse n' est nén hôte, mins lådje avou des grandès orayes.[7]
    Foto d' ès tiesse. El tiesse n' est nén hôte, mins lådje avou des grandès orayes.[7]
  • Passêyes mostrant les cénk doets k' a èn ourson-laveu so tchaeke pî.[7]
    Passêyes mostrant les cénk doets k' a èn ourson-laveu so tchaeke pî.[7]
  • Rote avou l' plante do pî. On pout vir k' les oursons-laveus ont ene grete a tchaeke årtea.[8]
    Rote avou l' plante do pî. On pout vir k' les oursons-laveus ont ene grete a tchaeke årtea.[8]

Sôres

[candjî | candjî l’ côde wiki]

Sorlon l' soce sincieuse : Mammal Species of the World (les biesses ås tetes sol Daegne), i gn a 25 sôres d' oursons-laveus, k' ele soeynuxhe todi vicantes ubén disparexhowes.[9]

L' ourson-laveu d' Barbåde, c' est ene des sôres k' on n' voet pus, pusk' ele a disparexhou dins l' dijhnêye 1960.[10]

I gn a ene ôte sôre k' on-z a pierdou s' traece, mins cisse-ciale n' egzistêye pus dispoy li Pleyistocinne.[11]

Vicaedje

[candjî | candjî l’ côde wiki]

I si rmete voltî dins on trô d' åbe, u dizo on stok ritourné. Nén djusse dilé ene basse u ene corante aiwe, mins nén lon erî. I s' pout aler rmete dins ene terêye di rnåd.

I n' rexhe ki del nute. Ses ouys blawtèt ås fåres u cwand on l' lome avou ene toitche electrike.

Bén k' afeye i soeye rwaitî tot-z estant on carnassieus, c' est puvite ene biesse ki mougne di tot.[12][13] Dins l' nateure, i magne ostant des carotes di poes d' Trouk ki des ceréjhes, des djaeyes, des rinnes u leu maclotes, des ptits pexhons, des spirous. Dins les forbots des veyes, i vént voltî magnî dins les batchs å mannestés, come les tchets.[13] Asteme k' i polnut nén mougnî d' agnon, d' dôse eyet do tchocolåt.[1]

Come i sait monter ås åbes, i schape åjheymint ås proylîs. Mins i pout esse apicî pa les grands oujheas magneus d' tchår et les rnåds.

On raton-laveu ataké si disfind come on diåle. I sait hagnî des tchéns d' tchesse disca tant k' il abandnexhe li lûte.[14] Tolminme k' el môde d' ès disfinde dipind des sekes. Les omrins srént pus hagnants, copurade tins do mopliyaedje. Amon les djonnes, c' est puvite cwand i colnijhnut on novea teritwere. Tot djåzant des frumeles, ci-ci divnèt pus margayiveuses ene miete divant li skepiance di ses efants.[8]

I pout esse aclevé.

El moyene do vicaedje d' èn ourson-laveu, c' est cénk ans, aprume a l' estat såvadje. Tolminme, i polnut sorviker pus d' ene dijhnêye, metans disk' a catoize ans, s' i gn a del nouriteure timpesse ey ene dujhåve plaece po-z î dmorer.[15][16]

On tuze k' el mitan d' ces biesses ci leyèt leus hozetes tins d' leu prumire anêye, cåze des maladeye, des mancances di nouriteure, des proylîs, ubén cåze des djins.[15] Dins les biesses ki magnnut les oursons-laveus, gn a bråmint des biesses å tetes, mins eto des cropantès biesses come les aligatôrs eyet des oujheas proylîs come les houlpéns d' Amerike.[16]

  • Les oursons-laveus tchoezixhnut voltî les åbes creus come bôres.[12]
    Les oursons-laveus tchoezixhnut voltî les åbes creus come bôres.[12]
  • Les oursons-laveus savnut mesbridjî les toets eyet les afwaires åtoû.[17]
    Les oursons-laveus savnut mesbridjî les toets eyet les afwaires åtoû.[17]
  • Foto d' èn ourson-laveu k' est apicî d' èn aigue. Al copete do mårtchî, les oursons-laveus mougnnut ossu les oûs d' ces moxhons la.[18]
    Foto d' èn ourson-laveu k' est apicî d' èn aigue. Al copete do mårtchî, les oursons-laveus mougnnut ossu les oûs d' ces moxhons la.[18]
  • Èn ourson-laveu k' est aclevé. El Beldjike, on n' pout nén aveur ene biesse dinsi e s' måjhone.[19]
    Èn ourson-laveu k' est aclevé. El Beldjike, on n' pout nén aveur ene biesse dinsi e s' måjhone.[19]

Mopliyaedje

[candjî | candjî l’ côde wiki]

L' oursone-laveuse est al tchôde al fén do moes d' djanvî disk' å moes d' måss. Pus spepieuzmint, c' est tins des deus prumîs moes al Bijhe, mins puvite do costé do moes d' måss.[20] Tenawete, ça pout daler disk' å moes d' djun.[12] Plamour ki s' i gn a ene froedeur di tchén pindant l' ivier, les oursons-laveus dmeurnut a rén fé inte li moes d' nôvimbe ey el ci di måss.[7]

Tot rwaitant les måyes, ci-ci sont poligames. Po s' mopliyî, les oursons-laveus font crexhe leu teritwere po djonder les teritweres des frumeles.[12] Après awè fwait l' amour, les deus parints vont tchaeconk d' leu costé.[12] Fåt dire k' el måye est purade mierseu, åré tins des mopliyaedjes.[13]

Ele va 63 a 65 djoûs, e djonnler onk a shijh djonnes, ni-fuyants (come les tchets u les soris). Ele les nourit di ses cwate tetes. Les djonnes dimeurnut avou l' mame li prumî ivier, pu si spådnut å bontins. Les djonnès frumeles polèt ddja aler å måye adon.[21] Les oursons-laveus divegnnut grand cwand i sont dijh a cwénze moes vî.[8]

  • Foto d' on påpåd ourson-laveu. On pout rafôrer ces djonnès biesses la, tecnicmint.[22]
    Foto d' on påpåd ourson-laveu. On pout rafôrer ces djonnès biesses la, tecnicmint.[22]
  • Foto di deus djonnes.
    Foto di deus djonnes.

Evayixhante indje

[candjî | candjî l’ côde wiki]
Les payis d' provnance (rodje) sont les payis d' Amerike bijhrece. On lz a rispårdou e-n Urope ey å Djapon (bleu).

End åreut 75.000 e l' Walonreye l' an 2023.[23] C' est po ça k' on è rtrouve todi dpus di spotchîs so les voyes. End a eto toplin e l' Almagne, foiravant do costé d' Berlin.[24] Sins esse noté sol mape, on-z e voet ossu e Rûsseye.[7] Sacwants ont, come di djusse, ebaguer d' Amerike bijhrece après l' Deujhinme guere daegnrece.[19]

I moussèt dins les cortis, del nute, et vni magnî des djaeyes pindowes on gros mete hôt.[25]

Bén k' l' ourson-laveu est rwaitî tot-z estant evayixhant, sacwants årtisses des biesses n' sont nén d' acoird avou ça.[26][24] On n' conoxhe nén co les consecwinces del biesse so l' ecosistinme, mins i shonnreut nén sey pus riscant k' les ôtes poûfrins. On l' amete di fé les fikes avou des manceyès biesses, metans, les taessons.[27] Poirtant, l' ourson-laveu n' est nén mwais eneviè les ôtès biesses, virpus avou les djins.[24] Po-z ahouwer les rujhes, i fåt bén serer les batchs d' ès måjhone.[26]

  • E l' Almagne (2018).
    E l' Almagne (2018).
  • A Lîssin (2019).
    A Lîssin (2019).
  • Spotchî a Telin (2023).
    Spotchî a Telin (2023).

Sourdants

[candjî | candjî l’ côde wiki]
Commons
Commons
I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou l' ourson-laveu .

[[Categoreye:Evayixhantès indjes]

  1. ↑ 1,0 et 1,1 https://vegancuts.com/blogs/1/what-do-raccoons-eat
  2. ↑ Calcaedje di l' esperanto «lav-urso», mins avou l' no djonne d' oûsse, veyanmint k' il est mo pus ptit k' on brune oûsse.
  3. ↑ calcaedje do francès «raton laveur» sicrît avou ene loyeure, ca laveu n' est nén èn addjectif e walon
  4. ↑ (en) Samuel I. Zeveloff, Raccoons: A Natural History, Smithsonian Books, Washington, D. C. 2002, Modele:ISBN, S. 58.
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20181029103122/https://nature.ca/notebooks/francais/raton.htm
  6. ↑ http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Procyon_lotor.html
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 et 7,3 https://inpn.mnhn.fr/espece/cd_nom/60822/tab/fiche
  8. ↑ 8,0 8,1 et 8,2 https://www.larousse.fr/encyclopedie/vie-sauvage/raton_laveur/184834
  9. ↑ (en) Wilson D. E., Reeder D. M. (editors) (2005): Mammal Species of the World (MSW). A Taxonomic and Geographic Reference (3rd ed)
  10. ↑ (en) Zeveloff, Samuel I. (2002). Raccoons: A Natural History. Washington, D. C.: Smithsonian Books. pp. 42, 46. ISBN 978-1588340337
  11. ↑ (en) Gidley, James Williams. 1906. "A fossil raccoon from a California Pleistocene cave deposit." Proceedings of the United States National Museum. 29 (1435):553–554, 1 pl. https://doi.org/10.5479/si.00963801.29-1435.553
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 et 12,4 https://espacepourlavie.ca/faune-biodome/raton-laveur
  13. ↑ 13,0 13,1 et 13,2 https://wildlifepark.novascotia.ca/animals/fr/raccoon.asp
  14. ↑ Temognaedje e l' Grande Boursegne
  15. ↑ 15,0 et 15,1 https://www.orkincanada.ca/fr/blog/duree-de-vie-dun-raton-laveur/
  16. ↑ 16,0 et 16,1 https://lemagdesanimaux.ouest-france.fr/dossier-195-raton-laveur.html
  17. ↑ https://www.crittercontrol.com/wildlife/raccoons/raccoons-on-roof-soffits
  18. ↑ https://www.youtube.com/watch?v=nefyJKAdhyg
  19. ↑ 19,0 et 19,1 https://www.telesambre.be/info/les-gestes-adopter-face-aux-nuisances-domestiques-du-raton-laveur-en-wallonie/58108
  20. ↑ https://www.bestioles.ca/mammiferes/ratons-laveurs.html
  21. ↑ A.W.F. Banfield, Les mammifères du Canada, Presses de l'université de Laval et university of Toronto, 2inme edicion 1977; ISBN 0-7746-6699-4; pp. 291-293.
  22. ↑ https://fr.wikihow.com/nourrir-un-b%C3%A9b%C3%A9-raton-laveur
  23. ↑ https://www.lesoir.be/535010/article/2023-09-04/wallonie-linvasion-des-ratons-laveurs-menace-la-biodiversite Papî del gazete «Le Soir», 4 di setimbe 2023.
  24. ↑ 24,0 24,1 et 24,2 https://www.francetvinfo.fr/replay-radio/en-direct-du-monde/allemagne-la-peripherie-de-berlin-envahie-par-plus-de-1-000-ratons-laveurs-on-peut-en-voir-tous-les-jours_5370217.html
  25. ↑ Temognaedje a Dinant.
  26. ↑ 26,0 et 26,1 https://www.notrenature.be/article/le-raton-laveur-nuisible-ou-inoffensif
  27. ↑ https://www.rtbf.be/article/les-ratons-laveurs-envahissent-la-wallonie-9884437
Prin del pådje «https://wa.wikipedia.org/w/index.php?title=Ourson-laveu&oldid=408887»