Vert-pexheu

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « Mårtén-pexheu », loukîz cial.

Li vert-pexheu ou mårtén-pexheu ou rwè-pexheu ou pexhrea ou rapexheu, c' est èn oujhea ås belès coleurs ki vike tot l' long des aiwes, et haper des pexhons tot ploncant dvins.

Sincieus no d' l' indje : Alcedo atthis

Mins gn a des ôtes sôres di mårténs-pexheus (Alcedinidae)

Spårdaedje

Urope, Azeye et Afrike bijhrece di l' ivier.

El Walonreye, si rtrouve tot do long di l' Ambleve et del Simwès.

Discrijhaedje

Il a ene bleu-vete coleur so s' dos. Il est rossea so s' vinte.

Il a ene pitite air peneuse.

Vicaedje

èn oû

I vike tot seu.

I creye come on pierdou. I vole di droete et d’ gåtche dins les bouxhons, et c' est målåjhey di l' apicî.

Po pexhî, i s' mete so ene coxhe dizeu l’ ri, et plonkî dins l’ aiwe. I prind voltî les graevîs.

I rind des boles d' amagnî avou les eriesses des pexhons k' il a magnî.

I fwait s' ni e moes d' may. I trawe on grand longou boyea dvins on tera d' ene erive. Tot å coron, a longueur d' on bon bresse, i fwait s' djîsse avou des eriesses di pexhon.

Li frumele î pond des beas blancs oûs k' ele cove deus grossès samwinnes.

Dins les belès letes e walon

Romancî discrijhaedje di s' vicåreye

Si vicaedje est discrît clapantmint pa Jean Lejeune dins «Avå trîxhes et bwès».

I cmince a discrire si hagnûlisté po les ôtes oujheas ki vnèt dins s' canton.

I l' mostere k' awaite les pexhons :

Et s' faleut i prinde des precåcions toplin si on l' voleut tni a l' awaite, apîçté so ene roede coxhete, a ene cope di pîs dzeu l' fås plantchî (li toele di l' aiwe), i sirdjive les ptits pexhons ki naiviént al toele di l' aiwe ou dins les parfonds. (…) I dmaneut insi des eures a ratinde li bon moumint. Si vite ki les anwijheas s' mostrént, nosse bracneu plonkive djus di s' pîce, avou ene téle rudeur k' i moussive tot s' coir e l' Ambleve, po rivni a djoû on pô pus lon avou s' proye e betch. Adon, i ravoléve a pîce, si cschoyeut et avaléve li betcheye, tofer li tiesse li prumire.

Li fén del novele, c' est cwand l' Ambleve aveut dmoré edjalêye sacwants djoûs. Crevant d' fwin, i dva dandjreus plonkî dins on trô dins l' glaece, so ene colire di l' aiwe. Mins s' ni rtrova-t i nén l' trô, et mori dins l' aiwe.

Floriconte di si askepiaedje, modêye da Gaston Lucy

Sorlon Gaston Lucy, l' askepiaedje do vert-pexheu s’ åreut yeu fwait insi :

Dinltins, des trevéns ki sint Houbert coreut sol payis po-z evandjîler les payins k’ dj’ esténs, i gn aveut waire di tchmins potåbes po-z aler d' ene plaece a l’ ôte.

On djoû d’ waerneus tins, sint Houbert et ses djins rivnént do rivaedje di Smwès. I n’ î avént nén fwait mirabiliå, dayeur, et i rmontént so l’ payis e shujhant onk di ces bîs la ki s‘ tape e l’ rivire.

C’ esteut ene anêye di setchresse et les bîs estént setchs. I dmoréve tenawete ene gofe avou des pexhons ki sayént d’ passer l’ côp.

Il ere dedja on moumint k’ i shuvént l’ bî, et i lzî shonnéve ki l’ aiwe clapotéve drole, et i s’ dimandént bén cwè.

Onk di zels, k’ esteut pus curieus, dit insi:

- Fåreut cwanlminme sawè çou ki clapote insi.

Il estént arivés a ene plaece eyou çk’ i gn’ aveut bråmint des sås et des ôneas ki crexhént des deus costés do bî. E schoyant les brantches, il ont veu li spectåke. I gn aveut so l’ aiwe, troes cwate gros oujheas come des betche-bos ki pexhént. I hapént on pexhon a tchaeke côp d’ betch k’ i dnént, et l’ brut k’ on-z etindeut, c’ ere les pexhons ki batént l’ aiwe pou saiwer å lon.

Ces oujheas la avént ene rosse coleur, ene grande cawe avou ene noere båre å dbout.

Sint Houbert a waitî ça on moumint, pu il a dit a onk des oujheas.

- Vén on pô dlé mi !

Et ossu toit, l’ oujhea a vnou.

- Schoûte, dit-st i l’ sint, i n’ fåreut pus pexhî insi. Les pexhons ont trop peu et dins kékes anêyes, i gn årè pus rén dins les bîs. Compris ? Mins puski t’ as schoûté å prumî côp cwand dji t’ a houkî, dji va fé åk por ti. A pårti d’ enute, ti serès, si nén l’ pus bea, å moens onk des pus beas d’ Årdene.

Ey e l’ plaece del laide coleur ki t’ as, ti vas divni vert et bleu. Ti serès cwate côps pus ptit, ti volrès di droete et d’ gåtche dins les bouxhons; et on n’ sårè djamåy t’ awè. Fini d’ nedjî po pexhî; ti t’ metrès so ene brantche dizeu l’ bî, et ti ploncrès dins l’ aiwe, ossuvite k’ ti voerès on grevî. Ti serès todi tot seu, l’ air on pô trisse, mins foirt målåjhey a trover.

Dji n’ conoxhe nén t’ no, mins, a pårti d’ enute, dji t’ dene li minne: tu serès « l’ houbert-pexheu ».

Les djins d’ adon, ki n’ conoxhént nén co les miråkes di Sint Houbert, ont målureuzmint disfôrmé l’ ledjinde. Di l’ « houbert-pexheu », il ont fwait « Li vert-pexheu ».

I gn a waire d’ adire, mins cwanlminme !

Floriconte di si askepiaedje, modêye da Anatole Marchal

Anatole Marchal a eto si modêye so l' istwere do vete-pexheu. Elle est racontêye dins «Li dierinne shijhe» p. 150-152.

C’ esteut l’ Diloujhe. Li pere Noyé, so s’ grand batea, avént veyou ploure shijh samwinnes å lon sins-aresse.

Ni nos fjhans pont d’ bile, dijheut i tofer a ses djins k’ end avént leu sô, cwand il årè tot ploû, i n’ plourè pus.

I n’ esteut nén co la si biesse…

C’ est insi k’ ça a stî. Cwand il a yeu tot ploû, il a rfwait bea.

Après awè ratindou deus troes samwinnes, Noyé a låtchî ene coirnaye, po vey si l’ grande basse n’ esteut nén co rsouwêye. :Mins l’ coirnaye ni lyi a nén rivnou dire cwè. S’ aveut ele neyî ? Ele n’ esteut nén si loigne ki ça, et s’ elle a dmoré a l’ ouxh, c’ est k’ ele aveut trové ene plaece po mete ses pates. Mins l’ vî ome, ki n’ aveut nén pus fiyate a ça k’ a l’ årmonak di l’ I.N.R., et ki n’ vleut djamåy rén croere sins vey, a co låtchî on pidjon.

Mins, ene eure ou deus après, il a yeu ene espece di rmoird di consyince.

C’ est-å troejhinme côp k’ on voet les mwaisses, dit-st i e purdant l’ mårtén-pexheu, ki n’ aveut nén pus d’ coleur adon k’ on moxhon d’ toet.

Ti n’ as nén peu d’ l’ aiwe, twè, t’ e-st abitouwé, va-z è vey po vey si ti n’ vierès nén co l’ tere.

Et vola l’ moxhon voye come ene fuzêye.

Mins télmint k’ il esteut binåjhe do plu voler ene mie­te, el plaece do dischinde so l’ aiwe, il a monté, monté...

Et adon, i s’ a passe ene sacwè d’ miraculeus... Li grand stoelî do Bon Diè a maxhuré les aiyes et l’ dos do mårtén-pexheu avou s’ bele bleuwe coleur, télmint k’ il aveut monté hôt !

Come i s’ aprestéve a ridschinde, il a veyou l’ solea ki s’ levéve... padzo lu.

Tinoz, tinoz, dit-st i dins lu-minme, v'-z è la onk ki dj’ vôreu bén vey di t’ tot près, wai mi. Dji n’ årè djamåy pus ene si bele ocåzion.

I n’ fwait ni ene ni deus, i plonke so l’ solea.

Faleut nén ddja esse coyon po-z è fé ene pareye. Et il a-t arivé si près, ki les grandès flames do solea lyi ont vnou letchî s’ vinte.

Et les plomes di s’ vinte ont prins feu come des fenaesses...

Tot sbaré, li moxhon s’ a radmint leyî tchaire so l’ aiwe po distinde li fricassêye.

Il esteut grand tins.

Mins s’ vinte esteut rosti...

Adon, il a rtuzé a çki l’ pere Noyé lyi aveut dit e l’ låtchant so les aiwes. Co ene miete i l’ rovyive. Et cmincî a rwaitî tocosté après l’ grand batea.

Seulmint, il esteut on fameus côp trop tård !

Li pôve moxhon s’ a metou a criyî a råyî s’ gozî, e n’ veyant pus l’ batea nolpårt.

Li djoû d’ ådjourdu, i waite co todi après, e criyant après l’ pere Noyé, tot do long des ris, disbeli et målureus.

Il a co so s’ dos et so ses aiyes, li bele bleuwe coleur do grand stoelî, et les plomes di s’ vinte sont rossetes, pask’ i s’ les a fwait rosti e vlant vey li solea di d’ trop près.

Lomaedje dins des ôtes lingaedjes

Li francès et l' espagnol eploynut li minme tcherpinte ki «mårtén-pexheu».

Li mot inglès prind l' emantchaedje di rwè-pexheu» (kingfisher»)

L' almand et l' neyerlandès l' lomnut «oujhea d' glaece», dandjreus pask' i l' veyèt dilé les edjalêyès aiwes, crevant d' fwin, et cwerant on trô dins l' glaece (loukîz li spoûle da Djhan Ldjonne di Djoupeye ciddé ådzeu).