Le bout de la langue (fime)

Li langue åd dibout del linwe

Sinne do filmaedje

Ôte sinne do filmaedje

«Le bout de la langue» (k' a stî ratourné e walon «Li langue åd dibout del linwe», c' est on fime di racsegne da Xavier Istasse k' a rexhou e 2015.

Sudjets

Li filmaedje s' a fwait dispu fén 2013 disk' a fén 2014.

Teyåte e walon

Pol teyåte e walon, li cineyasse a shuvou, inte des ôtès sacwès, «Les vwès del nute». Gn a eto des djonnes acteurs del dramatike ki sont filmés dins les coulisses, so sinne, et eto dins leu veye di tos les djoûs. Aprume Jean-Claude Dermont et Adrien Decloux. C' est zels k' edåmèt et ki cloynut l' fime.

Tchanson e walon

Pol tchanson e walon, il a stî filmé li Fiesse del tchanson e walon. Il î a fwait responde Michel Azais. Adon, il a shuvou e leu måjhone li binde «Luttig Transopera» et Jean-Pierre Vandel et s' feye. Mins gn a ds ôtes tchansons e walon tot åd dilong do fime, des cenes da William Dunker, Elmore D, Guy Cabay. Julos Beaucarne est lu ossu dins l' fime, mins ki dit si rlomêye fråze «Li walon, c' est l' latén vinou a pî do fond des ådjes».

Gazetes e walon

Tant k' ås gazetes e walon, li fime cåze do Chwès tot mostrant Châle Massaux ki fwait del riclame po si rvuwe. I mostere eto on forbataedje inte les mimbes des Rantoele so l' enimådjaedje del coviete di leu gazete.

• 
  Li Chwès

Sincieusès dvizes

Po les cåzaedjes sincieus, aprume sol sociolinwince, gn a les féns cnoxheus shuvant k' ont vnou dire li leur, e francès :

Esther Baiwir acertene ki, la 100 ans, les nouv dijhinmes des cåzaedjes di tos les djoûs si fjhént e walon. Lon do bôraedje di cråne d’ on Félix Rousseau ki nos bassinéve ki « les Walons avént adopté l’ francès dispu l’ 13inme sieke ».

Michel Francard endè radjoute sol grandiveusté di sacwants Walons ki vos petèt l’ francès sins saveur ki leus grands-parints ‒ ou leus erî-grands-parints, todi ‒ cåzént tofer walon. Pu espliker li sitouwåcion des grandès djins ki n' pårlént cåzu ki l' walon, cwand on lzî djha di nel pus cåzer ni ås efants, ni dvant zels : i divnît adon «mouweas dins les deus langues».

Jean-Luc Fauconnier rivént so l’ indiferince des politikîs eneviè l’ moraedje des langues. Cwand on distrût on monumint istorike, gn a do herleme dins les gazetes. Cwand l’ dierin cåzeu d’ on ptit lingaedje mourt, c’ est l’ silince !

Joseph Dewez cåze do « bôreataedje simbolike » subi pal djermêye k’ on lzî a dit ki leu langue ni valeut rén, et k’ il è faleut dvizer ene ôte avou leus efants. Do pirlodjaedje vinant des scoles. Adon, c’ est des scoles eto ki l’ ravicaedje do walon, a grande eschåle, divreut vni. Ôtrumint ci serè « foû målåjhey ».

Rassonraedje del langue

Emile Gilliard, al fén d’ on raploû di l’ SLLW, vént rhåyner li teze oficire vî-waloneuse come cwè on n’ pout nén bodjî ene faflote a nosse langue.

E foû-vuzaedje, li produjheu cominte tot rotant so des oûs come cwè ci pont la est «dispitiveus». Mins i dene li craetchoe docô après a Djan Cayron, k’ esplike foirt binamêymint l’ ovraedje des rfondeus. Pu shuve troes noû-waloneus el Burtaegne, la k’ i rescontrèt Yoran ‒ l’ eplaideu do Gaston e walon ‒ dins ses monceas d’ lives so les noûmots e burton. Pu fé responde des djonnetes e burton, ki ene dit k' ele ni tchantreut ddja li «Marseyesse».

Djåzer avou ses efants

Li filmeu a saizi Jean-Pierre Vandevandel k’ asprove di fé passer ene miete di mots walons a s’ feye.

On voet eto Lucyin Mahin et Djan Cayron divizer walon avou tchaeke si ptite feye. L’ efant a l’ air di esse contin di saveur ene ôte langue, et l’ dire a scole, sapinse a Djan. Lucyin, prezinté cial come èn egzilé linwistike ‒ i dmeure å Marok ‒ a sogne di rivni el Walonreye avou s’ feye. I dit k’ bråmint des Walons si cdujhnut come ene police linwistike disconte do lingaedje di leus tåyes. Et poleur dizôrner les aprindants efants, tot lzî fjhant sinti, motoit nén ddja voltrûlmint, ki ci n’ est nén bén d’ cåzer walon.

Bastixhaedje

Li fime maxhe tofer des djins ki djåzèt co walon po des sudjets d' tos les djoûs — inte di zels, des djonnes — avou des sincieus k' esplicnut bråmint des sûteyès afwaires sol disparexhaedje di ç' lingaedje la.

Li Zavî, i lyi faleut trover des walon-cåzants « vraiys ». Dj' ô bén des cis ki vicnut leu walon djoû après djoû. Et nén les cis ki pretchèt pol walon, mins n' sont nén capåbes di rexhe troes fråzes e walon divant on micro. Schoûtans Michel Azayisse dins l' fime :

On lét d' l' angouxhe dins les ouys des politikîs ki nos vnèt vey tchanter. Pask' i si djhèt : « Mi ki s' prezinte come li disfindeu do peupe walon, s' i mi dmandèt di dire on ptit mot e walon, dji n' såreu ddja. » Adon, nozôtes, les tchanteus e walon, on est ene miete des « nén-criticåves ». Mins s' i vlèt mete so pî ene politike culturele, i n' nos houkèt nén nerén. »

Li fime kimince et fini pa des berdelaedjes so l' veye di tos les djoûs di deus grands djonneas, Adrien Declouz et Jean-Claude Dermont. So l' adjinçnaedje tecnike di leu velo ki n' va pus. Pus totshûte après, so les feyes et les frecantaedjes. Sbarant (a bon) d' ôre ces djonnes Walons la, skepyî å aireurs do 21inme sieke, poleur cåzer di tot et d' rén dins l' lingaedje di Defrexheu.

Sovnances filmêyes

Sinnes di filmaedje

• 
  Filmaedjes ås troufreyes di Libin
• 
  Filmaedje å Marok
• 
  item est i

Prezintaedje

Li fime fourit prezinté a l' Aisse del Tuzance di Nameur e moes d' måss 2015, e dvant-prumire.

I serè rmostré a Nameur, todi al Måjhon del Culteure et a Lidje, ås Grignous, å cmince do moes d' djun 2015

Cossemaedje

Passé a l’ RTBF prumire tchinne li 23 d’ setimbe 2015, avou ene riwaitance avirêye di 45000 tévéloukeus (li mitan di « The Voice », ene bate po les djonnes apurdisses tchanteus).

• 
  å prezintaedje a Nameur
• 
  djonnes acteurs di Perwé : Estelle Beynaerts, Jean-Claude Dermont, Adrien Decloux

Corwaitaedjes do fime

Xavier Istasse a fwait on fime so l' walon, e francès bén seur, po l' poleur vinde a l' RTBF. Mins…, dji n' so minme nén dvins, mi, li retchårnaedje (riyetchårnåcion) da Jacques Bertrand. Mins rwaitîz l' cwanlminme, la, tizôtes! (André Gauditiaubois, emile ado 13 di djun 2015).

C' esteut målåjhey di fé avou tertos. Pus ki li cineyasse filméve des waloneus, pus k’ i s’ abéntixheut ki l’ walon esteut co pratiké pa ene cåkêye di djins, mins tchaeke d’ ene manire diferinne. Gn a nén nerén les cis d' Måmdey ni, del Lovire. C' est l' veur ki les critikes anti-RTBF n' ont nén "passé". Cwand on est dins l' comiece, li verité est boune a dire, mins mwints côps, i våt co mia s' taire. Mimile eto, aveut stî eterviouwé, et enonder li kesse del lete toûnrece Philippot k’ espaitche di passer des tchansons e walon dins les emissions ordinaires a l’ RTBF. Mins ci dvize la n’ a nén polou passer. Pinsez don : l’ RTBF serè seur èn atchteuse do fime. Et minme les ptits oujheas n’ coschitèt nén leu ni ! (Lucien Mahin, Li Rantoele 74, esté 2015.)

Li fime da Istasse mostere çou ki lyi plait d' mostrer, et n' dit waire çou k' est nosse walon. Rén so l' istwere des langue, si literateure et totes les cenes et les cis ki fjhèt viker l' walon ådjourdu. Mins i n' roveye nén les cis ki rfondèt l' walon (Bernard Louis, Cotcorico, l° 34, 2/2015).

Dj' a veyou passer so Fesse-Bok bråmint des messaedjes di binåjhté, ey eto des criticaedjes, mins todi pa onk k' est dandjreus mwais di n' nén esse dins l' fime. Et todi måsgrognî sol plaece leyeye ås rfondeus (Vincent Delire).

Li fime est vormint bén fwait ; on voet bén ki c’ est l’ ouve d’ èn ome di mestî (toplin des djins, après l’ passaedje al prumire tchinne RTBF).

L' Adriyin Decloux djåze vormint bén, po on djonne. On ôt bén k' i n' doet nén cweri après ses mots (Djôzef Mahin).

Dji n' saveu nén ki l' walon aveut stou tant ctapé pa les mwaisses di scole et les parints. Si on vout fé raprinde li walon dins les scoles, c' est clair come di l' aiwe di rotche k' i fåt aveur ene seule ortografeye (Djihinne Mahin, li 3 d' octôbe 2015).

Les cis ki critikèt li rfondaedje do walon, i sont payîs (ou, pol moens, ecoraedjîs pår) pa les francès-cåzants po semer l' margaye inte les Walons. Les Francès ont-st eployî cisse tecnike la tocosté et di tos tins, metans po mete li bisbrouye inte les Marokins et les Aldjeryins. Pu s' vini prezinter grandiveuzmint divant les margayeus avou des « nos estans la po vs fé rexhe foû do broûlî ; vola çou k’ i fåt fé... » (nén dit : cial, cåzer tertos francès) (on djonne Walafrikin, li 2 d’ nôvimbe 2015).

On fwait on paralele avou l' burton, mins ci n' est nén l' minme sacwè ki po l' walon (Bernard Louis, Nameur, li 3 d' octôbe 2015)

Li pus sûteye des idêyes, c' est d' aveur fwait l' raprotchmint avou l' burton, ki c’ est totafwaitmint l’ minme kesmessaedje (Brigitte Mahin, li 23 d' setimbe 2015).

Li fime n' est nén vormint on fime di racsegnes neute. Nos n' acceptans di cossemer ki les reyalijhaedjes la ki l' cineyasse fwait passer sûteymint ene idêye da sinne (Zamputti, produjheu, Nameur, li 3 d' octôbe 2015).

N a des cis ki djhèt ki tot l’ fime prind l’ pårti do rfondou. Mins on n’ etind ç’ no la k' on côp ou deus so les 58 munutes ! (Pablo Sarachaga).

Sacwants fråzes do djåzaedje e walon

• Non, dji n’ sai nén, dji nel sin nén bén (01.18)
• Dj’ a corou assez après (01.23)
• Di nos djoûs, ele rawaitèt bråmint purade ki dinltins (01.46)
• Dji pinséve vey ene coujhene (?) po m’ ashir vaici (02.27)
• Ti pous aler t’ ashir cou sol banc (02.29)
• Voci, cwand on arivéve el pasteure, gn aveut bén sovint pus l’ el mitan dins les toneas; i faleut-z î aler on deujhinme côp; a l’ ivier, co dpus di complicåcions. Gn aveut a Lutrubwès deus abuvrires (06.30-41)
• C’ est l’ eritaedje di nos parints; I l’ ont façoné di leus mwins (07.39)
• Måssîs crevés efants ! (09.25)
• Ti m’ fwais potchî foû d’ mes coyons (09.20)
• Alez, mes djins, vos vs plaijhoz bén, don; catorade ! (10.06)
• C’ est nén asteure li cafè; c’ est l’ sope asteure (10.25)
• Ciddé, vos n’ avoz nén les djins ki tuzèt ki l' walon est laid; C’ ene ene sacwè tipicmint walone, çoula (10.41-46)
• Gn a dpus d’ ågneus ciddé k’ a Lidje (11.43). (c’ est on djeu d' mot : Ågneu = 1. moenneu d’ ågne 2. Årdinwès)
• Dji so todi e ribote :: dji pinséve ki ti m’ rovyives (18.50)
• Mi, mi prôpe lingaedje di m’ mame, on n' m' end a nén cåzé tot å long d' mes scoles. On n’ m’ a nén dit k’ il egzistéve, k’ il aveut des rcwereus (23.05-11)
• Tén, fåt k’ dj’ emantche ça; emantche lu cwand il est dsu m’ dos (24.10-29)
• Ça fwait come les feyes cwand ele metèt on sotént-goidje (24.33)
• Et ça vént s’ agritchî tot do long di m’ coir (…) et pa fini po vni s’agritchî ttåtoû di m’ tiesse (26.23-26)
• C’ esteut torade sol côp d’ ût eures et dmey (27.05)
• Paski ti rneteyes tes trotwers al nute, paret, twè... divant 10e. å matén (27.10)
• Et avou zels, vos iroz vey les pititès crapådes (28.23)
• Dji dåre sol feye; dji lyi råye si filet foû di s’ pate (28.34-36)
• Cwè çki vos shonne ? (31.25)
• Il a cwité po rivni; il a tchai dins ene corote; il a dschiré tote si coulote (32.17-20)
• Gn a pont d’ si bele gazete ki mostere des belès båsheles (33.14)
• On cåze nén di djins dismousseyes dins nosse gazete (33.23)
• On boute por nos (33.35) (djeu d' mots avou «On boute porno»)
• C’ est l’ motî (38.36)
• On magnrè des cécorêyes pal raecinêye (38.08)
• Ké novele, vî cadet (44.06)
• Bonswer a vozôtes tertos, les djins (44.33)
• èm Waloneye ki t’ es djoleye, cwand on s’ dene el poenne di t’ waitî (44.55-59)
• Ti n’ vas djamåy wangnî (45.14)
• Dji va lyi plomber l’ cou, al blanc (45.37)
• Scrijhoz Zeliye la, Zeliye (48.09)
• Èn oujhea so les håyes (48.54)
• C’ est trop målåjhey por vos (54.51)
• Ti n’ as nén co ene copene :: Non, dj' a des rva-et-rvén :: t’ end a veyou ene ? (…) o ! mins ça c’ est pus åjhey, saiss, cwand elle a boevou (55.58-56.16)