Marok
| Marok | |
 |  |
|---|---|
| Imne nåcionå: Hymne chérifien | |
.svg) | |
| Mwaisse-veye | Rabat |
| Lingaedje oficir | Arabe, Kimon amazir marokin |
| Sitindêye • totåle | 446 550 km² |
| Populåcion • totåle | 37,076,584 dimorants 83 djins/km² |
| Dislaxhaedje | 789 (Julian) |
| Tchîf d' estat | Mohammed VI |
| Prumî minisse | Aziz Akhannouch |
| Manoye | Dirham marocain |
| Coisse d' eure | UTC+01:00, Afrique/Casablanca, UTC±00:00 |
| Preficse telefonike | +212 |
| Dominne internete | .ma |
 I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou Marok | |
Li Marok (e-n arabe المَغْرِب, al-marhrib; , e cmon amazir marokin, ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ, lmerhrib), c' est on dislaxhî payis d' Afrike bijhrece (li ci l' pus å Coûtchant, did la si no[1]).
Mwaissès dnêyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]Si longowe coisse so l' Oceyan Atlantike continouwe houte do stroet d' Djibraltar sol Mîtrinne Mer.
Les payis åtoû sont li Moritanreye å sudouwess eyet l' Aldjereye a l' ess ey å sudess.
I gn a eto deus esserêyès teres espagnoles sol coisse Mediteraneyinne: Cewta et Meliya.
Å lådje di s' coisse atlantike, i gn a les Iyes Canareyes eyet l' iye di Madere.
Å nôr do stroet d' Djibraltar i gn a l' Sipagne (Urope).
Après ki l' ancyin Sara espagnol åye sitî dislaxhî del Sipagne ezès anêyes 1970, il a stî anecsé på Marok, ki l' conte come pårteye di s' teritwere; mins çoula n' a nén stî ricnoxhou eternåcionålmint åd triviè di l' ONU.
Djeyografeye administrative
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li mwaisse veye, c' est Rabat.
Sacwantès grandès veyes : Cazablanca, Agadir, Fess, Marakech, Mekness, Tandjî, Tetouwane (Titwinne), Asfi, El Djadida.
Pus ptitès veyes : Oulmesse, Kenitra, Oujda
Li Marok est pårti e provinces.
Loukîz a : Provinces do Marok
Contrêyes natureles
[candjî | candjî l’ côde wiki]Culteure
[candjî | candjî l’ côde wiki]| Date (e marokin, pu e rfondou arabe) | No e walon | No so plaece (e marokin, pu e rfondou arabe) | Rilevêyes |
|---|---|---|---|
| ch'har el-ftor = 1 Chawel | Fiesse del disdjune (li ptite fiesse) | Ayid sghir = Aïd-Al-Fitr | Fén do Ramdinne |
| 12 ch'har el haj = 12 dhu l' hijja | fiesse do moton (li grande fiesse) | Ayid el kebir = Aïd-al-Adha | On touwe li bedot |
| 12 ch'har Miloud = 12 rabiaa el awwel | Noyé moslimrece | Ayid Miloud = Aïd mouloud | Fiesse do skepiaedje do profete Mawomet |
Ôtès fiesses et uzances
[candjî | candjî l’ côde wiki]
L' achoura kimince li prumî Moharem, ki c' est l' Djoû d' l' an moslimrece (Les administråcions ont condjî). Dins les viyaedjes, do prumî å dijhinme djoû di ç' moes la, les efants vont taburiner dé les djins ki passèt po k' on lzî dene ene dringuele. Gn a eto, å minme moumint, ene uzance, ki rshonne al schiråde del Walonreye: les efants il esprindèt des ptits feus et zoupler å dzeu. N a minme des grandès djins ki potchèt avou. I pinsèt eto k' on n' serè nén malåde si on fwait çoula.
Li londmwin u l' sorlondmwin del fiesse do bedot, gn a cobén on djonnea ki s' diguijhe avou des peas d' moton, et aler heyî l' viyaedje, u l' long des rotes. On l' lome sbaa btayn (setès peas d' moton) u bou jloud (li ci ås peas) en arabe marokin et herma, bou ilmawn e lingaedje amazir. Ça rshonne ene miete a l' ancyinne uzance walone di tchessî l' vexhåd. L' uzance si piede ene miete.
Li dessinaedje so les mwins u so les pîs des femes et des båsheles avou do hené. C' est des femes di mestî kel fijhèt (les naqqachat), a l' ocåzion d' ene fiesse (noices, discalotaedje) u d' on djama.
gazetes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Le Matin (du Sahara) / Es-sabah (ene edicion e francès, l' ôte en arabe; gazete ki shût l' govienmint).
- L'Opinion / El Aalam (socialisse).
- Al ahdat al maghribiya (الأحدات المغربية, les etrevéns marokins), socialisse.
Lingaedjes et pårlers
[candjî | candjî l’ côde wiki]- rifondou arabe: lingaedje oficir, dins les scoles, li rilidjon, li djustice, les administråcions. Nén on lingaedje d' atôtchance inte Marokins, såf po sacwants po djåzer di sacwès rilidjeuses.
- arabe marokin, cåzé pattavå, ki: e payis amazigh, wice k' il est comprind pa tos les omes et les efants ki vont e scole.
- amazir (berbere): lingaedje di tos les djoûs dins ene pitite mitan do payis, ehåyî et acsegnî e sacwantès plaeces dispu 2003). Les cminåltés amazigh-cåzantes ki s' ont astalé dins les veyes wårdèt l' amazir al prumire djermêye di djins. Gn a troes trokes linwistikes, ki s' comprindnut a pô près n' on l' ôte: li tachelheyte (on dit eto: li chleu) a Nonne, li tamazir do Mîtrin Atlasse å Mitan et li rifin, a Bijhe.
- francès: lingaedje des sincieusès studes, des grandès societés comerciåles, et d' ene boune mitan des medias.
- espagnol: c' esteut l' prumî lingaedje etrindjir a Bijhe, mins foirt rovyî pol djoû d' ouy.
- Gn a eto l' aransiya (arabiya + faransiya) ene manire di djåzer avou des fråzes emantcheyes e-n arabe marokin, mins toplin des mots, et minme des fråzletes e francès; il est pratiké pa bråmint des cis k' ont fwait des hôtès scoles, et co pa des ôtes, aprume ezès veyes.
Manoye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li diram marokin (MAD), k' i ndè fåt a pô près 10 po fé èn uro. Il est pårti e 100 cintimes. Li cintime est co purade lomé franc, e sovnance do vî tins.
Gn a ene viye unité d' manoye ki sieve co dins l' vicaedje di tos les djoûs so tot l' Marok, apus k' a Bijhe. C' est l' riyal, ki c' est l' vintinme d' on MAD. C' est l' minme sistinme ki l' ancyin contaedjes avou les sôs e l' Walonreye, et les douros e l' Espagne. Li riyal sieve po les contaedjes dizo 10.000 DH.
Gn a co ene pus ptite unité, k' on s' è sovént co, mins k' on n' eploye pus, li gorch.
Drapea
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Leu drapea est rodje avou ene vete sitoele ås cénk brantches å fén mitan.
Istwere
[candjî | candjî l’ côde wiki]Racourti
[candjî | candjî l’ côde wiki]
- onk des pus vîs rweyåmes d' Afrike, et ki l' est co asteure.
- a stî colnijhî (dizo li statut di mambornance) pås Francès (gros do mitan) et pås Espagnols (a Bijhe et a Nonne) di 1912 a 1956.
Dinasteyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]
- Les Idrissites (e l' arabe : El Adarissa), avou les zultans Moulai Idriss I & Moulai Idriss II, k' avént leu mwaisse-veye a Fes, k' ont ringnî di 750 a 850 ap. Dj.C.
- les Almoravites (e l' arabe : El Morabitoun) ki leu mwaisse tuzeu, c' esteut Abdala Ben Yassine, et leu prumî rwè, Youssef Ben Tachfint, k' avént leu mwaisse-veye a Marakech; i ringnît tins do 11inme sieke. I vnént do Sara. I djåzént amazir. I bastixhît troes rlomés monumints, cåzu pareys : li Koutoubia a Marakech, l' Xhiralda a Sevile (Sevilla), eyet l' nén tote fwaite Tour Hassan a Rabat.
- Les Almowådes (e l' arabe : El Mohahidoun) ki leu mwaisse tuzeu, c' esteut Mawoumet Ben Toumert, et leu prumî rwè, Abdelmoumen Ben Ali El Goumi, k' avént, avou, leu mwaisse-veye a Marakech; i ringnît e 12inme sieke.
- Les Merinites (e l' arabe : El Meriniyoun), ki leu prumî rwè, c' esteut Abou Yacoub Youssef, ki ravént leu mwaisse-veye a Fes; i ringnît å 13inme sieke.
- Les Watassites (e l' arabe : El Outtassiyoun). C' esteut des minisses des Merinides, mins k' ont-st askepyî leu prôpe rweyåme a Bijhe do Marok, avou Hassoun El Wattassi come prumî rwè et todi Fes come mwaisse-veye. Çoula s' passéve eto e 13inme sieke.
- Les Saadyins (e l' arabe : Es Saadiyoun), k' avént, so ç' tins la, adjinçné on rweyåme a Nonne, avou Marakech come mwaisse-veye. Il ont rwangnî tot l' payis ås Watassides. Li pus grand rwè di cisse dinasteye la, ci fourit Ahmed Mansour Saadi, eteré a Marakech. I ringnît e 16inme sieke.
- Les Alawites (e l' arabe : El Aalawiyoun) vinît do Sara Levantrece (Sijilmassa), et si djhèt dischindants do profete Mawoumet. I ringnît a pårti do 17inme sieke, et s' sont i co mwaisses asteure. Les pus cnoxhous di leu rwès :
- Sidi Mawoumet Ben Abdella (Mawoumet III do Marok, k' a evoyî bråmint des ambassadeurs e l' Urope.
- Moulai Ismayil, k' aveut s' mwaisse-veye a Meknes.
- Moulai Sliminne: va basti des mellas totavå l' payis, po fé des coulots a pårt po les djwifs (1807)
- Mawoumet IV do Marok: i discandja l' prumî des ambassadeurs avou l' Beldjike (1864)
- Hassan I (fén do 19inme sieke); i ricnoxha onk des prumîs les Estats-Unis d' Amerike.
- Youssef li pa da Mawoumet V.
- Mohammed V (lomé eto Mohammed ben Yousssef), k' a dislaxhî l' payis del mambornance des Francès.
- Hassan II, k' a dmoré rwè cåzu 40 ans (1960-1999).
- Mohammed VI, k' est li rwè å djoû d' ouy, rilomé po s' politike tournêye eviè l' Afrike francès-cåzante.
Rilidjons
[candjî | candjî l’ côde wiki]L' islam est rlidjon d' estat; tchaeke djin skepieye di parints marokins est oblidjeye del shuve, apus ki s' ele provént del kiminålté djwive (50.000 djins).
Economeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]
- Les cwénzinne des ci (cenes) ki sont a l' Estat riprezinte 13 åcint do P.I.B. (c' est pår di trop: l' Edjipe n' est "k' a" 11 %).
- Skepiance: foirt baxhaedje do nombe d' efants pa feme k' est a l' ådje d' end aveur inte li cminçmint des anêyes 1980 (5,7), eyet l' anêye 2000 (2,5).
- Å rcinsmint di 2004, les Marokins estént diviè 29.950.000. Gn aveut eto 52.000 etrindjirs. Les djins des veyes, c' esteut 55 åcint di tote li populåcion. Cazablanca tote seule, aveut 3 miyons et dmeye di dmorants.
- Li 1î d' djulete 2016, on disfind les saetchots d' plastike k' estént sovint tapés evoye totavå.
Rilomêyès djins do Marok
[candjî | candjî l’ côde wiki]- do vî vî tins
- moirts lanawaire
- ki vikèt co