Occitan
lingaedjes > indo-uropeyin > italike > occitano-catalan > occitan
L' occitan u lingaedje d' ok, c' est on lingaedje roman djåzé sol tîce sud del France (so 6 redjons ou 32 dipårtumints francès), å sud di l' Aiwe di Loire; eyet dins sacwantès vås des Ales e l' Itåleye eyet dins l' Vå d' Aran, e l' Catalogne.
Côde ISO: oc.
Motlî
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li no provançå est ossu afeye eployî po djåzer d' l' occitan. Mins li provinçå est djusse onk des pårlers di l' occitan, l' accint del Provance, li diyaleke eployî på scrijheu Frédéric Mistral.
Li no do lingaedje vént di l' adviebe d' acertinaedje ok ("oyi"), tipike di l' occitan, dabôrd ki les lingaedjes romans do nôr k' eployèt oyi.
Spårdaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Insi, li lingaedje d' ok est spårdou a Nonne del France, dabôrd ki les lingaedjes d' oyi sont-st a Bijhe. Inte les deus, å Levant, gn a l' francoprovinçå.
Istwere
[candjî | candjî l’ côde wiki]L' occitan est, avou l' catalan, on mimbe del famile occitano-catalane, ene des pus viyès familes di lingaedjes romans avou l' galo-roman.
Å cmince li catalan eyet l' occitan n' fijhèt k' on seu lingaedje, çou ki fwait k' on dit ossu bén «vî catalan» ki «vî occitan» po lomer ci vî lingaedje la.
Catalan ey occitan sont co asteure foirt près l' onk di l' ôte, copurade li variance langdocyinne di l' occitan.
L' occitan a stî on grand lingaedje di culteure tins del moyinådje e l' Urope, eyet les trobadours (trobadors, les cis ki trovèt, do viebe trobar, did la li noûmot walon troveu). Les troveus ont spårdou so tote l' Urope leus tchants et powezeyes amoureuses.
Avou l' impôzucion do francès på pouvwer royå sol teritwere francès, l' occitan cmince a piede di s' rilomêye a pårti do 14inme sieke.
Les côps les pus deurs siconte do lingaedje ont stî dnés tins del Revolucion francesse, cwand li varyisté des lingaedjes esteut veyowe come mançant li revolucion.
Mågré k' c' esteut co l' lingaedje djåzé tos les djoûs pa beacôp des djins al campagne disk' al mitan do 20inme sieke, il a stî replaecî på francès po les cåzaedjes pus formels et po l' sicrijhaedje.
Avou l' sicole obligatwere å cmince do 20inme sieke on va disfinde di cåzer l' lingaedje, come tot avå l' France, avou des pûnixhmints po les efants.
Mins nerén, i gn a co al fén do sieke sacwants miyons d' cåzeus d' occitan, copurade amon les viyès djins, et on cmince de ravicaedje, avou des eplaidaedjes en occitan, eyet des scoles wice ki des cours sont dnés en occitan; les calendretas.
Ortografeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Gn a deus sistinmes ortografikes.
Li prumî est lomé «provançalisse», ki shût li manire di scrire da Frédéric Mistral (ça fwait: eto lomêye «mistralyinne»). I shût assez bén li fonetike et s' mete cwite di totès halcrossès letes, minme le cenes a såme croejhetrece. Il est shuvou dins tos les pårlers del Provance, mins waire ôte pårt mågré k' il est ossu capåbe d' esse siervou po tote li stindêye di l' occitan.
Li deujhinme si lome «classike» u «occitanisse». I s' rashît so les viyès ortografeyes des troveus del Mîtrinne Ådje, et eploye on sistinme di libe prononçaedje a môde des betchfessîs scrijhas do rfondou walon.
Les eployeus des deus sistinmes sont foirt sovint cohigne cohagne.[1]
Egzimpes di tecse
[candjî | candjî l’ côde wiki]Declaråcion univiersele des droets del djin
[candjî | candjî l’ côde wiki]- e-n occitan: Totes los èssers umans naisson liures e egals en dignitat e en dreches. Son dotats de rason e de consciéncia e se devon comportar los unes amb los autres dins un esperit de fraternitat.
- ratournaedje e walon: Tos les omes vinèt å monde libes et ewals po çou k' est d' leu dignité et d' leus droets. Leu råjhon et leu consyince elzi fwait on dvwer di s' kidure inte di zels come des frés.[2]
Li bijhe et l' solea
[candjî | candjî l’ côde wiki]Vocial deus sôres d' ortografeye pol court tecse del fåve Ezope «Li bijhe et l' solea», po èn accint d' l' occitan ki n' est nén e l' Provance (c' est dins les Cevenes).
- ortografeye mistralyinne: La rispo e lou sourel se carcagnàvou ; cadun das dous afourtissiè qu'èro lou mai fort, quand veguèrou un viajaire que veniè, tout enmantelat. Faguèrou la pacho per dire que lou que capitariè de li faire toumba soun mantèl seriè vist coumo lou mai fort. Adounc la rispo se meteguè à boufa que desbanavo lous biòu, à boufa tant que poudiè, mè mai boufavo, mai s'acatavo lou viajaire din soun mantèl, fai qu'à la fi la rispo abandounè. Adounc lou sourel acoumencè de lusi e après un moumen, lou viajaire, qu'èro rescaufat, levè soun mantèl. Es coumo acò qu'à la rispo li fouguè recouneisse que lou sourel èro lou mai fort das dous.
- ortografeye classike: La rispa e lo sorelh se carcanhavan ; cadun das dos afortissiá qu'èra lo mai fòrt, quand veguèron un viatjaire que veniá, tot emmantelat. Faguèron la pacha per dire que lo que capitariá de li faire tombar son mantèl seriá vist coma lo mai fòrt. Adonc la rispa se meteguèt a bofar que desbanava los buòus, a bofar tant que podiá, mès mai bofava, mai s'acatava lo viatjaire dins son mantèl, fai qu'a la fin la rispa abandonèt. Adonc lo sorelh acomencèt de lusir e après un moment, lo viatjaire, qu'èra rescaufat, levèt son mantèl. Es coma aquò qu'a la rispa li foguèt reconéisser que lo sorelh èra lo mai fòrt das dos.[3]
Divintrinne hårdêye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Difoûtrinnès hårdêyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- (sol Wiccionaire)
Sourdants et pî-notes
[candjî | candjî l’ côde wiki]
- ↑ Insi les hagnantès reyaccions di lijheus provançalisse å Djåzant atlasse éndjolike des lingaedjes di France et d' pattavå, k' eployive aprume l' ortografeye classike, pus lådjmint acceptêye des linwincieus (Philippe Boula de Mareüil, Marcel Courthiade✝, Frédéric Vernier, De la Provence aux Balkans : discours épilinguistiques autour d’un atlas sonore des langues régionales ou minoritaires d’Europe, a l' imprimaedje.
- ↑ Prumî årtike del Declaråcion univiersele des droets del djin.
- ↑ Pol ratournaedje e walon, loukîz «Li bijhe et l' solea (fåve do vî vî tins)»