Må d' araedje
Li må d' araedje (on dit eto: li raedje u l' araedje), c' est on må ki s' prind, ki pout ataker totes les biesses a tchôd sonk, et les djins avou, ki l' cåze c' est on virûsse ki distrût li cervea.
Covance[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li covance del maladeye (tins inte li moumint k' on est rascråwé et l' prumî sene clinike) est foirt candjant, sorlon l' plaece del hagneure do tchén, u d' ene ôte intrêye do rascråwant adjint.
Les pus rades cas, c' est 10 djoûs, metans avou des hagneures el tiesse, ou li spritchaedje d' epestiferé raetchon dins l' ouy.
Les pus londjins, disk' a shijh moes.
Li covaedje est si long, paski les virûsses doevnut rmonter les niers, di l' hagneye plaece, disk' å cervea; pu s' diswalper dins l' texhou nierveus. Seulmint adon, les prumî senes del maladeye vont aparexhe.
Senes do må d' araedje[candjî | candjî l’ côde wiki]
ås djins[candjî | candjî l’ côde wiki]
Les djins ont peu d' l' aiwe. Si on lzî tape on saeyea d' aiwe sor zels, i polèt mori sol côp. I mourront pår troes a cwate djoûs après les prumîs senes del maladeye.
ås vatches[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li vatche k' a l' må d' araedje boerlêye tofer, et gleter, et cabalancî do drî.
-
boerlaedje (åmea d' èn an) -
boerlaedje (vea d' 18 djoûs) -
vout boerler
Elle a on dzôrné louca, shonnant foirt efoufeye, les orayes tinkeyes e-n erî ou håynêye ådfoû, mins foirt ramixhes.
-
orayes e-n erî -
dzôrné louca; orayes håynêye å dfoû
Cwand on lyi mostere on tchén, ele bôre dissu; dins les payis la k' c' est l' tchén ki dene li maladeye, todi.
-
saye do tchén nén claire -
saye do tchén pôzitive: li vatche bôre dissu -
item est i: li vatche si rtoûne
Padecô li vatche presse.
Après on djoû u deus, ele tome djus, sins s' poleur rilever. Mins ci n' est k' ene fåsse achurnåvté. Ele si pout lever d' on ran.
-
achurnåve, mins si pout lever -
vache achurnåve; ni candje waire å raiwaedje (nén come les djins)
Ele creve divant 6 djoûs, a pårti do prumî sene.[1]
Gn a ossu des taijhantès cognes: les biesses ni mosternut nole hagnûlté. Mins ele vont eto crever dins l' samwinne.
ås berbis[candjî | candjî l’ côde wiki]
Cwand èn araedjî tchén atake on tropea d' berbis, i ndè va dandjreus hagnî dipus d' ene.
Dabôrd, les senes clinikes vont aparexhe so sacwantès biesses. Gn årè do tchôcaedje å meur, on drole di rwaita, do toumaedje djus. Tot veyant on tchén, ele pout l' ataker, et dmorer stampêye djusse divant lu.
Mins cisse kidujhance la egzistêye ossu bén avou des berbis nén malådes.[2]
-
Ene berbis djus do må d' araedje, ene pate sitindow padvant leye -
Tchôcaedje å meur
ås tchéns[candjî | candjî l’ côde wiki]
Èn araedjî tchén serè prezinté aprume a l' årtisse pask' i n' sait pus avaler. Mins c' et todi foirt riskeus d' aler rwaitî dins s' boke, ca, a ç' moumint la, li gletaedje pout dedja esse rascråwant po les djins.
ås tchvås[candjî | candjî l’ côde wiki]
Les tchvås hagnnut tot çk' i polèt djonde (eto les doets des årtisses k' elzès volnut viziter).
Al fén, i s' kischirnut leu prôpe coir (otomutilåcion).
ås chamos[candjî | candjî l’ côde wiki]
Les chamos dimorèt djus, mins tot d' on côp, si levnut et cori come des sots, droets dvant zels.
I morèt dins les troes djoûs.
Espaitchance[candjî | candjî l’ côde wiki]
Lûte siconte des rnåds[candjî | candjî l’ côde wiki]
El Walonreye, on-z a gåzé les terêyes di rnåds e 1968. On waitive di trover tos les trôs d' rexhowe, pwis on les ristopéve, soeye-t i avou ene grosse pire, soeye-t i avou del tere et des waezons. Après ça, on stritchive li gåz på dierin trô po-z esse seur di stofer tot çki vikéve didins. Mins on touwéve dipus d' taessons ki di rnåds, ca les rnåds avént skifté evoye.
Lûte siconte des tchéns[candjî | candjî l’ côde wiki]
E Rwanda, on schavéve des grandès fosses, et-z î tchessî les tchéns k' î crevént.[3]
El Walonreye, divinltins, on fjheut parey et tchessî les tchéns dins des fondreyes, come li fondreye ås tchéns di Nîme, k' end a wårdé l' no.
Eploctaedje[candjî | candjî l’ côde wiki]
Les tchinots sont eploctåves a pårti d' deus moes si l' lexhe n' a nén stî vaccinêye. A pårti d' 6 moes si l' lexhe est vaccinêye dins les regues.
On rfwait sovint on rpicaedje tos ls ans, mins gn a des vaccins ki durèt pus lontins.
Awaitance d' on tchén euxhant hagnî[candjî | candjî l’ côde wiki]
On tchén k' a hagnî ene djin doet esse shuvou d' èn årtisse. Les lwès des payis oblidjèt sovint a troes vizites: docô, après ene samwinne ey après 15 djoûs. Si l' tchén est normå adon, gn a nou risse k' il euxhe epestiferé li hagneye djin.
El Walonreye[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li må d' araedje et l' istwere di sint Houbert et do Bork[candjî | candjî l’ côde wiki]
Sint Houbert, ki s' coir a stî amoenné å Bork, e 874, on-z a volou k' i médyîxhe li må d' araedje. Eto, des pelrins di l' Urope etire fijhént li perlinaedje a Sint Houbert d' Årdene.
e 20inme sieke[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li minêye di må d' araedje k' a cmincî diviè 1965 el Walonreye esteut apoirtêye pa les rnåds, et aveut pårti d' Pologne.
Ele n' a måy passé Mouze.
On-z a cmincî a mete les plokes ås rnåds conte l' araedje diviè 1975.
Li må d' araedje dins l' lingaedje walon[candjî | candjî l’ côde wiki]
Loukîz a : Wiccionaire walon a «araedje»
Les ratourneures[candjî | candjî l’ côde wiki]
Va s' prinde li må d' araedje: Va-st å diåle.
Les stindaedjes di sinse[candjî | candjî l’ côde wiki]
ene araedje, c' est eto on disdut avou ttafwait cou dzeu cou dzo, avou bråmint do brut. Kéne araedje al såle, cwand ont cmincî a s' margayî.
Askepiaedje di noveas mots[candjî | candjî l’ côde wiki]
L'adjectivire k' araedje a radmint volou dire "bråmint". Elle a stî télmint eployeye k' ele s' a etroclé, et divni l' adviebe carape, pu si parint carapmint.
Sourdants & pî-notes[candjî | candjî l’ côde wiki]
- ↑ MAHIN, L., CHADLI, M., LAMRAOUI, M. (1984/1985). La rage bovine: aspects cliniques à travers une série de neuf cas et éléments du diagnostic différentiel. Maghreb vétérinaire, 1 (6), 23-28..
- ↑ MAHIN, L. (1984).Observations d'un foyer de rage ovine: aspects cliniques et éléments de diagnostic différentiel. Maghreb vétérinaire, 1 , (5), 15-19.
- ↑ Omer Marchal, conferince sol Rwanda, Transene, 1984.