Croejhete do cmon amazir marokin

Pådje del croejhete di l' amazir

Dispårtixhaedje des mots

Li cmon amazir marokin ni si scrît nén a môde d' èn etroclant lingaedje (come sovint l' arabe marokin, u l' arabe po les pronos et les dvancetes).

Insi, les pronos sont scrîts tot seus.

Pareymint les diterminants d' apårtinance, metous padrî:

ⵜⴰⵔⴱⴰⵜ ⵉⵏⵓ (tarbat ino, mi feye, li feye da minne).

Dimorèt atroclés å sustantif u å no prôpe:

• l' årtike arabe marokin «ⵍ-» dins les nos d' calcaedje (vinant sovint d' on calcaedje do francès)

ⵍⴽⴰⵎⵢⵓ (lkamyo, calcaedje do francès «le camion», camion)

• li mot «ⴱⵓ-» (li pere di, li ci di), ki sieve a fé toplin des cmons nos et des nos prôpes e l' arabe marokin.

ⴱⵓⵄⵕⴼⴰ (bo3eṛfa, Bouwarfa, pitite veye do Marok)

ⴱⵓⵜⴰⴳⴰⵏⵜ (botagant, singlé)

ⴰⵢⵜ ⴱⵓⴳⵎⵎⴰⵣ (ayt bogemmaz, Ayites Bougmesse).

Årtike

Gn a nol årtike e l' amazir.

Li prumire lete «ⴰ» (a) des sustantifs omrins pôreut esse corwaiteye come èn årtike omrin atroclé. Sifwaitmint pol prumire lete «ⵜ» (t) des mots femrins.

Bråmint des sustantifs et nos prôpes calkés di l' arabe marokin si fwaiynut avou atroclaedje di l' årtike arabe marokin «ل» (l).

لْمغْريب (l-meghrib, li Marok) => ⵍⵎⵖⵔⵉⴱ (l-meghrib).

Mins avou les letes solreces (avou l' J ådvins, e l' arabe marokin), li calcaedje si fwait tot riprodujhant li dobe rimagneye cossoune.

جّديدة (* l-jdida => j-jdida, El-Djadida) => ⵊⵊⴷⵉⴷⴰ (j-jdida).

صّويرة (* l-çwira => ç-çwira, Swira, Essawira) => ⵚⵚⵡⵉⵕⴰ (ç-çwiṛa).

• 
  rimagnaedje et atroclaedje di l' årtike arabe marokin dins ⵊⵊⴷⵉⴷⴰ (j-jdida)
• 
  item est i dins ⵚⵚⵡⵉⵕⴰ (ç-wiṛa)

Sustantifs ey addjectifs

Djinre

Ricnoxhance do djinre

Li djinre des mots est co åjhey a-z adviner.

Les mots ki cminçnut pa ⴰ- (a-), ⵉ- (i-) et ⵓ- (o-) sont todi omrins.

ⴰⴷⴼⵍ (adfel, nive)

Les mots k' atakèt pa on ⵜ- (t-) sont todi femrins.

ⵜⴰⴼⵓⵏⴰⵙⵜ (tafonast, vatche)

Dins ç' mot la, come dins bråmint des sfwaits, on a on morfinme «t…t» (betchete t- et cawete -t.

Mins end a ki cminçnut pa t-, sins fini pa -t

ⵜⵉⵅⵙⵉ (tikhsi, berbis)

Foû-rîle : ⵜⴰⵔⵡⴰ (tarwa, efants, dischindants, zwers)

Raptitixhants femrins

Li femrin pout mostrer on raptitixha:

• ⴰⴷⴰⵔ (pî) => ⵜⴰⴷⴰⵔⵜ (pitit pî)
• ⴰⴼⵓⵙ (mwin) => ⵜⴰⴼⵓⵙⵜ (pitite mwin, dandjreus dins on cåzaedje ås efants)
• ⵉⵖⵔⵎ (grand gurnî-forturesse) => ⵜⵉⵖⵔⵎⵜ (måjhon avou des meurs come l' ôte)
• ⴰⴳⴷⵓⵔ (djusse di foite tere) => ⵜⴰⴳⴷⵓⵔⵜ (pus ptit modele)

Femrins unitreces

Bråmint des mots d' sacwès nén contåves (fruts, verdeures…) sont omrins singulî. Po mostrer ene seule unité di ces sacwès la, on sieve on femrin unitrece.

• ⴰⵥⴰⵍⵉⵎ (les agnons) => ⵜⴰⵥⴰⵍⵉⵎⵜ (èn agnon)

Nombe

«Les Hahatîs sont des Berberes» (avou 2 pluriyals omrins erîlés)

Loukîz a : «Pluriyal e l' amazir»

Gn a pont d' rîle unike pol pluriyal des nos.

Årvier do walon, les sustantifs pluriyals si prononcèt todi d' ene ôte façon ki l' singulî. On trouve tolminme sacwants rîlêyes.

Li pluriyal des omrins nos finit kimince sovint pa ⵉ- (i-) et fini foirt sovint pa -ⵏ (-ən). Mins gn a sacwants ôtes cas.

Å pluriyal, les sustantifs femrins wådnut leu betchete ⵜ- (t-) et finixhèt foirt sovint pa -ⵉⵏ (-in). Mins gn a sacwants ôtes cas.

Candjmint del voyale do prumî pî

Loukîz a : «Atelêye cogne (sustantif amazir)»

Dirî sacwants dvancetes u des mots-usteyes (ⵉⵍⵍⴰ = i gn a), li voyale do prumî pî candje. C' est çou k' on lome ene atelêye cogne eneviè l' cogne ordinaire ki s' lome adon li libe cogne

I gn a cwate cas:

• omrins sustantifs kiminçant pa «ⴰ» (a) ki divnèt «ⵓ» (o): ⴰⴷⵔⴰⵔ => ⵓⴷⵔⴰⵔ
• omrins sustantifs kiminçant pa «ⴰ» (a) ki divnèt «ⵡⴰ» (wa): ⴰⵎⴰⵏ => ⵡⴰⵎⴰⵏ
• femrins sustantifs kiminçant pa «ⵜⴰ» (ta) ki divnèt «ⵜ» (t): ⵜⴰⵙⴰⵔⵓⵜ => ⵜⵙⴰⵔⵓⵜ
• femrins sustantifs kiminçant pa «ⵜⵉ» (ti) ki divnèt «ⵜ» (t): ⵜⵉⴳⵎⵎⵉ => ⵜⴳⵎⵎⵉ

Mins gn a eto des mots ki n' candjnut nén.

Les mots pluriyals ni candjèt nén.

Viebes

Infinitif

L' infinitif n' egzistêye nén e-n amazir. Po les ratournaedjes, on dene li bodje do viebe, ki c' est l' kimandeu omrin singulî.

Egzimpes:

• ⴽⵛⵎ: intere!, mousse! => intrer, moussî
• ⵥⵕ: louke! waite! => loukî, waitî

Po les viebes ki n' ont pont di cmandeu corant (voleur), on prind li codjowa do rwaitant di l' erirece, k' on nd a rsaetchî li betchete di codjowaedje ⵉ-.

Egzimpes:

il a fwait: ⵉⵙⴽⵔ (isker) => bodje = "infinitif" ⵙⴽⵔ (fé)

Mins gn a des lives ki dnèt ossu li rwaitant di l' erirece lu-minme (metans, ci live cial, p. 142-143)

Rindjmint des viebes

On rindje les viebes sorlon li nombe di cossounes.

• viebes al mierseule cossoune: ⵉⵔⵉ (iri, voleur)
• viebes ås deus cossounes: ⵥⵕ (ZeR, waitî, loukî); ⵙⵓⴹ (soD, shofler)
• viebes ås troes cossounes: ⴽⵛⵎ (kchem, intrer), ⵙⴽⵔ (sker, fé)
• viebes ås cwate cossounes: ⴳⵎⴳⵎ (gemgem, groumler, marmouzî)

Codjowaedjes (avou pronos tonikes sudjets)

Vocial on tåvlea do codjowaedje do viebe ⵙⴽⵔ, avou les distaetchîs pronos d' djins (pronos tonikes).

Djin	Distaetchî prono	(ralfabetijhaedje)	Ratournaedje	Codjowa	(ralfabetijhaedje)	Ratournaedje
Infinitif	-	-	-	ⵙⴽⵔ	(sker)	fé
Cåzant(e)	ⵏⴽⴽⵉ	(nekki)	mi	ⵙⴽⵔⵖ	(skregh)	dj' a fwait
Atôtchî (eye)	ⴽⵢⵢⵉ / ⴽⵎⵎⵉ	(keyyi / kemmi)	vos (singulî) twè / ti	ⵜⵙⴽⵔⵜ	(tskert)	vos (singulî) avoz fwait / t' as fwait
Riwaitant	ⵏⵜⵜⴰ	(netta)	lu	ⵉⵙⴽⵔ	(isker)	il a fwait
Riwaitante	ⵏⵜⵜⴰⵜ	(nettat)	leye	ⵜⵙⴽⵔ	(tsker)	elle a fwait
Cåzants	ⵏⵓⴽⵏⵉ	(nokni)	nozôtes (omrins)	ⵏⵙⴽⵔ	(nesker)	nos (omrins) avans fwait
Cåzantes	ⵏⵓⴽⴽⵏⵜⵉ	(nokkenti)	nozôtes (femrins)	ⵙⴽⵔⵏⵜ	(skerent)	nos (femrins) avans fwait
Atôtchîs	ⴽⵯⵏⵏⵉ	(kʷnni)	vozôtes (omrins)	ⵜⵙⴽⵔⵎ	(teskrem)	vos (omrins) avoz fwait
Atôtcheyes	ⴽⵯⵏⵏⵎⵜⵉ	(kʷnnemti)	vozôtes (femrins)	ⵜⵙⴽⵔⵎⵜ	(teskremt)	vos (femrins) avoz fwait
Rwaitants	ⵏⵉⵜⵏⵉ	(nitni)	zels / yeusses	ⵙⴽⵔⵏ	(skren)	il ont fwait
Rwaitantes	ⵏⵉⵜⵏⵜⵉ	(nitenti)	zeles	ⵙⴽⵔⵏⵜ	(skerent)	elle ont fwait

Mots d' mostraedje

Les diterminants d' mostraedje sont metous padrî l' no.

ⴰⵎⴷⴷⵓⴽⴽⵍ ⴰⴷ ⵉⵙⵏ ⴰⵎⴰⵣⵉⵖ (ameddokkel ad isen amazigh; ci camaeråde (ci) kinoxhe l' amazir)

ⵉⵎⴷⴷⵓⴽⴽⴰⵍ ⵖⵡⵉⴷ ⵙⵏⵏ ⴰⵎⴰⵣⵉⵖ (imeddokkal ghwi snen amazigh; ces uzeus cial kinoxhèt l' amazir.

Vocial les pronos d' mostraedje

nombe -près/lon // djinre	Omrin	(ralfabetijhaedje)	Ratournaedje	Femrin	(ralfabetijhaedje)	Ratournaedje
Singulî d' près	ⵖⵡⴰⴷ	(ghwad)	ci-ci / ci-cial	ⵅⵜⵜⴰⴷ	(khettad)	cisse-ciale
Singulî d' lon	ⵖⵡⴰⵏ	(ghwan)	ci-la	ⵖⵜⵜⴰⵏ	(khettan)	cisse-lale
Pluriyal di près	ⵖⵡⵉⴷ	(ghwid)	ces-ci / ces-cial	ⵅⵜⵜⵉⴷ	(khettid)	cesses-cial
Pluriyal di lon	ⵖⵡⵉⵏ	(ghwin)	ces-la	ⵅⵜⵜⵉⵏ	(khettin)	cesses-lale

Apårtinance

Les mots respondants ås prezintoes d' apårtinance do walon (mi tchén, vosse pa) sont les minmes ki des pronos d' djin tonikes metous après ene divancete (por mi, amon nozôtes).

I sont metous padrî li sustantif u l' divancete k' i displikèt.

Adviebes

Les adviebes sont ricnoxhous come ene categoreye di mots a pårt dins l' croejhete di l' amazir.

Come e walon, c' est ene classe croejhetrece foirt kimaxheye. N a des adviebes ki vnèt d' on no, come: ⴰⴼⵍⵍⴰ (li hôt => padzeu).

Les adviebes di plaeçaedje: ⵖⵉⵏⵏ (rhinn) (laddé, vaila), ⵖⵉ (rhi) (cial, vaici)

Les adviebes di cwantité: ⴱⴰⵀⵔⴰ (bahra) (bråmint, foirt)

Divancetes

Gn a bråmint des dvancetes, ki candjnut foirt d' ene contrêye a l' ôte.

Sacwants dvancetes do cmon amazir marokin

walon	Kimon amazir marokin
di (apårtinance)	ⵏ (n)
avou (ene usteye po siervi)	ⵙ (s)
avou (ene djin po-z acpagnter)
amon / emon / mon	ⴷⴰⵔ (dar)
inte / etur	ⴳⵔ, ⵏⴳⵔ, ⵉⵏⴳⵔ, ⵊⴰⵔ
dizo	ⴷⴷⴰⵡ, ⴷⴰⵡ, ⴷⴷⵓ

Hårdêye difoûtrinne

(fr) Live di croejhete IRCAM