Noveles des walons Scrijheus d' après l' Banbwès
Les Noveles des Walons Scrijheus d' après l' Banbwès (Novèles dès Walons Scrîjeûs d'après l' BanBwès), c' est ene gazete e walon k' a parexhou di 1982 a 2005 (l° 67-68), et ki rexheut tos les troes moes.
Mwaisses sicrijheus
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li mwaisse-eplaideu, å cmince, c' esteut Maurice Chapelle, pu ci fourit Georges Michel. Mins, po dire li veur, disk' e 2005, li gazete esteut bråmint fwaite pa Rodjî Viroux.
Contnou
[candjî | candjî l’ côde wiki]Dins li rvuwe "Noveles", gn a des scrijhaedjes classikes del soce des Walons Scrijheus d' après l' Ban-Bwès. C' est bråmint des arimés. Mins c' est eto li prumire rivuwe k' eplaida toplin di prôze nén racontrece :
- Li prezintaedje d' on scrijheu e walon.
- Des plantches di biyolodjeye so les biesses et so les plantes, fwaites å cmince pa Maurice Chapelle, pu après pa Stéphanie Viroux.
- Des ratournaedjes e walon des vîs papîs (procès d' macrales, di moudreus, evnd.). Metans l' Afwaire Calbalasse.
- Des lçons d' walon dinêyes e walon, fwaites pa Rodjî Viroux.
Gn a eto dins les "Noveles" :
- Des fåves.
- Des bindes d' imådjes.
- Des croejhlés mots.
Politike d' eplaidaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Politicmint, les Noveles eplaidént sovint des tecses ki rclamént l' unité del Beldjike. Eto, il estént purade camaerådes avou les Flaminds, min sovint disconte des Francès.
Lingaedje et ortografeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Les Noveles des Walons Scrijheus d' après l' Ban-Bwès sont scrîtes pår e walon.
Gn aveut eto des rclames e walon.
Sacwants scrijheus e walon prezintés dins les Noveles
[candjî | candjî l’ côde wiki]- André Robe: l° 1 (1982)
- Robert Mathieu (1912): l° 2 (1982)
- Maria Dumont: l° 3 (1982)
- Maurice Chapelle: l° 4 (1982)
- Denise Delbart: l° 5 (1983)
- Joseph Paquet: l° 6 (1983)
- André Vanackere: l° 7 (1983)
- Philippe Maudoux: l° 8 (1983)
- Maurice Awoust: l° 9 (1984)
- Oscar Collet: l° 10 (1984)
- Gilbert Doquire: l° 12 (1984)
- Victor Mathieu: l° 16 (1985)
- Georges Michel: l° 21 (1994)
- Simone Gérard: l° 22 (1994)
- Délina Pirlot: l° 27 (1995)
- Roger Viroux: l° 59 (2003), ki ça a stî l' dierin.
Sacwants foyous d' biyolodjeye prezintés dins les Noveles
[candjî | candjî l’ côde wiki]plantes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- påkî (bouxhon) (Buxus sempervirens) : l° 1 (1982)
- schite d' agaesse (Cardamine pratense) : l° 2 (1982)
- yebe di gueus (Clematis vitalbis) : l° 21 (1994)
- grande kixhåde (Urtica dioica) : l° 22 (1994)
- foumtere (Fumaria officinalis) : l° 27 (1995)
biesses
[candjî | candjî l’ côde wiki]- tirliri (Sylvia eurruca) : l° 1 (1982)
- coirbå (Trypanocorax frugilegus) : l° 2 (1982)
- costri : (Carabus auratus) : l° 4 (1982)
- sôtrale : (Locusta viridissima) : l° 4 (1982)
- moxhe : (Echinomia) : l° 5 (1983)
- biesse å Bon Diu : (Coccinus) : l° 5 (1983)
- rinåd (Canis vulpes) : l° 7 (1983)
- biesse di for (Blatta) : l° 21 (1994)
- tchawe-soris : l° 22 (1994)
- calande : l° 27 (1995)
Ricetes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- potêye del cinsresse : l° 1 (1982)
- tåte å rvier : l° 2 (1982)
- tåte di spinåds : l° 4 (1982)
- pemes Louwisse : l° 7 (1983)
- djigue di tchivroû : l° 22 (1994)
Linwe-ehåhaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Ortografeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]I va ahiver ene sôre di scrijhaedje Feller bén da sinne.
Pol son K, i wåde li scrijha qu po les mots sourcants do latén, mins prind li scrijha k po les mots d' etimolodjeye tîxhone u greke, ey eo po replaecî li lete c cwand ele si prononce K:
- koma, èsklamâcion, aksint
Po les longs O, i scrît au pol franc long O (sovint rfondou avou l' betchfessî å) et ô pol rastrindou long O (sovint rfondou avou l' betchfessî ô).
Croejhete
[candjî | candjî l’ côde wiki]Li croejhete des bokets est raspepieye pa Rodjî Viroux, pår po:
- li plaeçaedje do prono coplemint divant l' aidant viebe
- li cogne di dmande del deujhinme djin sins prono sudjet
- l' acoird al 3inme djin singulî del frzlete aloyeye a on prono tonike des 5 prumires djins d' codjowaedje
- Wice k' ele va don insi Maria / Avou s' paraplu et s' tchapea? / Alez, comint n' advinez nén / Vozôtes tertos k' est si maléns?[1]
- li plaeçaedje di l' addjectif djondrece divant l' sustantif; cisse rîle la est aplikêye normåldimint po les addjectifs pår walons, minme s' i n' si rtrovnut waire divant, come «etir»:
- Mi, dit-st i l' kénket sol djivå, / Dj' a loumé bén des ptits colåds; / Des etirès tåvlêyes d' efants
Todi bén gaiys et wespiyants[2]
- Mins, forcoridjanmint a môde des lingaedjes tîxhons, eto po les addjectifs calkés do francès. Ces addjectifs la dimorèt normåldimint dirî l' sustantif.[3]
- Dji m' devowe po ç' cåze la et pol cene di nosse walone langue.[4]
Noûmots
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Li rvuwe des "Noveles" a dné l' ocåzion a Rodjî Viroux di fé cnoxhe sacwants noûmots k' il aveut foirdjî u eployî pol prumî côp e scrît walon.
Sacwants did zels vont dmorer bén vicants ey esse riprins e rfondou walon.
- sonante (voyale) et cossonante (cossoune)
- diftongue (po les trokes di deus sons, eyet nén d' deus letes come l' atuze francesse a ç' moumint la)
- gåtche accint (accint sol hintche)
- droet accint (accint sol droete)
- tchapea
- coma, pont-coma
- sene d' interogåcion (pont di dmande); sene d' esclamåcion (pont di sclameure)
- Definixhant årtike
- sounante do nez (voyale naziåle)
- neyerlandès (l° 16, 1985)
Sourdants
[candjî | candjî l’ côde wiki]- ↑ Maria Dumont, l°3 (1982), p. 2.
- ↑ Maria Dumont, l°3 (1982), p. 3.
- ↑ Lucien Léonard, Ene saye di croejhete di nosse patwès p. (a-z aveuri)
- ↑ Robert Mathieu, l° 2 (1982) p. 2.