Atuze Sarachaga des troes bodjes di codjowaedje

L' atuze Sarachaga des troes bodjes di codjowaedje, pus courtinnmint l' atuze des troes bodjes, c' est ene manire di corwaitî l' codjowaedje des viebes walons, foiravant sacwants målåjheys viebes del cénkinme troke.

Tchaeke viebe a troes bodjes di codjowaedjes, lomés A, B et C, mins ki polèt esse pa côps les minmes.

Istwere

Ciste atuze a stî trovêye eviè 2002 pa Pablo Sarachaga, tot boutant so on codjowoe et sayant d' trover èn algorite po produre les tåvleas d' codjowaedje po tot l' minme ké viebe.

Elle a stî ene miete amidrêye e 2006 po tni conte des viebes des 1re, 2inme eyet 3inme trokes ki candjèt d' voyale å dierin pî, come "copiner" ou criyî.

Rotaedje

Å cmincî d' ces troes bodjes la, on pout basti tos les codjowas po tos les viebes, cobén les cis del cénkinme troke, sovint lomés "disrîlés".

L' atuze des troes bodjes, c' est on modele fonolodjike, nén ortografike. Ça fwait k' i pout eto aveur, al copete do martchî, on candmint d' letes cåze des rîles ortografikes/ Metans, li bodje "vik-" divént "vic-" pa dvant "a", "o", "u" ou ene cossoune diferinne di "y", dismetant ki l' bodje "disfaç-" divént "disfac-" divant "e", "i" ou "y".

Foû-rîles

Les sacwants viebes ki sont cwand minme des foû-rîles a l' atuze des troes bodjes, c' est aveur, esse, aler, valeur, faleur, saveur, fé et leus parints.

tåvleas des codjowaedjes

Prumire troke di viebes e walon

inf. : A-er

pr.  : C-e, C-es, C-e, A-ans, A-ez, A-èt ~ B-nut
er.  : A-a, A-as, A-a, A-îs, A-îz, A-ît
er.d.: A-éve, A-éves, A-éve, A-éns, A-îz, A-ént
fut. : B-rè, B-rès, B-rè, B-rans, B-roz, B-ront
cond.: B-reu, B-reus, B-reut, B-réns, B-rîz, B-rént
su.pr: C-e, C-es, C-e, A-anxhe, A-éxhe, A-exhe, B-nuxhe
su.d.: A-axhe, A-axhes, A-axhe, A-énxhe, A-îxhe, A-énxhe
imper: C-e, A-ans, A-ez
part.: A-é, A-êye, A-ant

egzimpes:

• bouter (A=B=C=bout-)
• shofler (A=shofl-, B=C=shofel-)
• tchicter (A=tchict-, B=C=tchictêy-)
• copiner (A=B=copin-, C=copen-)
• diner (A=d(i)n-, B=din- C=den-)

Deujhinme troke di viebes e walon

Li codjowaedje del 2inme troke c' est cåzu come li ci del 1re troke; i gn a ki sacwantès cawetes di codjowaedje ki candjèt: -er -> -î, -ez -> -îz, -éve(s) -> -ive(s), -éxhe -> -îxhe, -é,êye -> -î,eye; et c' est tot.

inf. : A-î

pr.  : C-e, C-es, C-e, A-ans, A-îz, A-èt ~ C-nut
er.  : A-a, A-as, A-a, A-îs, A-îz, A-ît
er.d.: A-ive, A-ives, A-ive, A-éns, A-îz, A-ént
fut. : B-rè, B-rès, B-rè, B-rans, B-roz, B-ront
cond.: B-reu, B-reus, B-reut, B-réns, B-rîz, B-rént
su.pr: C-e, C-es, C-e, A-anxhe, A-îxhe, A-exhe ~ C-nuxhe
su.d.: A-axhe, A-axhes, A-axhe, A-énxhe, A-îxhe, A-énxhe
imper: C-e, A-ans, A-îz
part.: A-î, A-eye, A-ant

egzimpes:

• waitî (A=B=C=wait-)
• loyî (A=B=C=loy-)
• criyî (A=B=criy-, C=crey-)

Troejhinme troke di viebes e walon

I n' a nole diferince inte li 2inme eyet l' 3inme troke di viebes po çou k' est d' l' atuze des troes bodjes, la ki l' diferince si trouve djustumint dins les bodjes, nén dins les cawetes.

egzimpe: tcheryî (A=tchery-, B=C=tcherey-)

bén seur, les rîles ortografikes pol son Y s' aplikèt: pa drî ene cossoune et pa dvant ene voyale ôte k' on "i", li "y" divént "i", eg: tchery-éns -> tcheriéns.

Cwatrinme troke di viebes e walon

inf. : B

pr.  : B, B-s, B-t, A-ans, A-oz, A-èt ~ C-nut
er.  : A-a, A-as, A-a, A-îs, A-îz, A-ît
er.d.: A-eu, A-eus, A-eut, A-éns, A-îz, A-ént
fut. : B-rè, B-rès, B-rè, B-rans, B-roz, B-ront -- B-ress
cond.: B-reu, B-reus, B-reut, B-réns, B-rîz, B-rént
su.pr: C-e, C-es, C-e, A-anxhe, A-oxhe, A-exhe ~ C-nuxhe
su.d.: A-axhe, A-axhes, A-axhe, A-énxhe, A-îxhe, A-énxhe
imper: B, A-ans, A-oz
part.: B, B-eye(*), A-ant

(*) note: li cawete -eye magne li "i" do bodje: fini-eye -> fineye.

egzimpe: fini (A=C=finixh-, B=fini-)

Såf pol pårticipe erirece eyet po l' infinitif, li bodje B est l' minme ki les deus ôtes a Lidje; c' est eto on dobe codjowaedje possibe e rfondou (eg: dji fini ou dji finixh; nos finirans ou nos finixhrans), dins ç' cas la on n' mete nén d' "t" al fén del 3inme djin di l' indicatif (eg: ele finit ou ele finixh, nén ele *finixht) eyet l' imperatif singulî a-st on "e" al fén (eg: fini! ou finixhe!)

Cénkinme troke di viebes e walon

chal i gn a sacwantès diferinces sorlon les modeles di viebes (dj' ô bén, ostant po l' atuze des troes bodjes les 2inme et 3inme trokes sont veyowes li minme, pol 5inme on l' pôreut bén dispårti e sacwantes dizo-trokes).

inf. : XXX

pr.  : B-Y1, B-Y2, B-Y3, A-ans, A-oz, A-èt ~ C-nut
er.  : A-a, A-as, A-a, A-îs, A-îz, A-ît
er.d.: A-eu, A-eus, A-eut, A-éns, A-îz, A-ént
fut. : B-rè, B-rès, B-rè, B-rans, B-roz, B-ront -- B-ress
cond.: B-reu, B-reus, B-reut, B-réns, B-rîz, B-rént
su.pr: C-e, C-es, C-e, A-anxhe, A-oxhe, A-exhe ~ C-nuxhe
su.d.: A-axhe, A-axhes, A-axhe, A-énxhe, A-îxhe, A-énxhe
imper: B-Y1, A-ans, A-oz
part.: XXX, XXX, A-ant

Y1/2/3 c'est -e/-es/-e si l' bodje finixh pa cossoune, ou (rén)/-s/-t si l' bodje finixh pa voyale.

Les fômes mårkêyes avou XXX sont les cenes ki candjèt d' ene sôre di viebe a l' ôte, pa côps c' est l' bodje A, pa côps l' bodje B. Vochal les grandès familes di viebes:

• a) infinitif avou -i, pårticipe avou -ou ==> bodje A po l' infinitif et l' pårt.
• b) infinitif avou -e (oyåve cossoune), pårticipe avou -ou ==> bodje B po l' infinitif, et bodje A pol pårticipe
• c) infinitif avou -re, pårticipe avou -t ==> bodje B po l' infinitif et l' pårticipe (ces la rishonnèt ene miete li 4inme troke, mins avou ene ôte cossoune (-jh-,-y-,-l-) al plaece di -xh-)
• d) infinitif avou -re, pårticipe avou -ou ==> bodje B po l' infinitif, et bodje A pol pårticipe
• e) infinitif avou -eur, pårticipe avou -ou ==> bodje A po l' infinitif et l' pårt.

egzimpes:

• a)
  • doirmi (A=doirm, B=C=doim; pårt.er.: doirm-{ou,owe})
  • vini (A=v(i)n, B=vén, C=vegn; pr. sing: vén-{,s,t}; pårt.er.: v(i)n-{ou,owe})
• b)
  • code (A=B=C=cod; pårt.er.: cod-{ou,owe})
  • rexhe (A=B=C=rexh; pårt.er.: rexh-{ou,owe})
  • dispåde (A=dispård, B=C=dispåd; pårt.er.: dispård-{ou,owe})
• c)
  • dire (A=C=dijh, B=di; pr. sing: di-{,s,t}; pårt.er.: di-{t,te})
  • braire (A=brey, B=brai, C=braiy; pr.s.: brai-{,s,t}; pårt.er.: brai-t)
• d)
  • shure (A=C=shuv, B=shû; pr. sing: shû-{,s,t}; pårt.er.: shuv-{ou,owe}) (i gn a ossu on pårticipe shû, shûte)
  • boure (A=C=bol, B=boû; pr. sing: boû-{,s,t}; pårt.er.: bol-{ou,owe})
  • boere (A=C=boev, B=boe; pr. sing: boe-{,s,t}; pårt.er.: boev-{ou,owe})
  • vey (*voere) (A=vey, B=voe, C=voey; pr.s.: voe-{,s,t}; pårt.er.: vey-{ou,owe})
• e)
  • valeur (A=val, B=vå, C=våy/val; pr.s.: vå-{,s,t}; pårt.er.: val-{ou,owe})
    • (C=våy avou våy => val pa dvant -nut/-nuxhe)
  • poleur (A=p(o)l, B=pou, C=poy; pr.s.: pou-{,s,t}; pårt.er.: p(o)l-{ou,owe})
    • (atincion, li "y" del fôme C dvént "l" pa dvant -nut/-nuxhe, mins li voyale dimeure diferinne del cene del fôme A, pus longowe (dins l' Gilliard c' est "poulnut") et ele n' est nén spotchåve)
• f)
  • rire (A=riy, B=rey, C=rey; p.e. disrîlé: rî)
    • (dins l' cinte et l' ouwess, li fôme B dvént "rî", mins l' fôme C dmeure "rîy")

Li viebe fé est cåzu del dizo-sôre "c)":

• fé (*fwaire) (A=fijh, B=fwai, C=fwaiy; pr.s.: fwai-{,s,t}; p.e.: fwai-{t,te}) (avou B ki dvént "f" tot seu å condicioneu eyet al futurrece (pa dvant ene cawete di codjowaedje ki cmince avou "r"; dj' ô bén, c' est come si fwai-r- divneut fr-; a noter k' el Basse Årdene i gn a des prononçaedjes "nos fwairans" et "i fwairont", tot come l' infinitif "fwaire")

Li viebe prinde a on dobe codjowaedje, onk totafwait erîlé, come ratinde (A=B=C=prind), l' ôte est cåzu del dizo-sôre "b)":

• prinde (A=purd, B=C=pud; avou les cognes d' ene sillabe ki prindèt on bojde "prind" et on pårticipe erirece "pris", come dins l' prumî codjowaedje; pr.s.: prind-{,s,}; su.pr.: prind-{e,es,e}; p.e.:pri-{s,jhe})

Difoûtrinne hårdêye

• on codjowoe ki eploye l' atuze des troes bodjes