Rifondaedje do walon
Li rfondaedje do walon, c' est èn ovraedje tecnike sol coir do lingaedje walon ki doet moenner a on cmon scrijhaedje.
Les bouteus so ces tecnikes la ont stî lomés les rfondeus; l' ortografeye walone k' a shuvou, li rfondou walon.
Mwaissès dnêyes sol sudjet
[candjî | candjî l’ côde wiki]Dins li rfondowe ortografeye, li lingaedje walon n' est pus rashiou tot notant graficmint l' accint di tchaeke viyaedje, come e 20inme sieke, dins l' sistinme Feller (ene manire di fé k' a sourdou des idêyes del diyalectolodjeye).
Li soûmint del kimene ortografeye, ci serè purade li tcherpinte istorike des mots. Insi, les mwaissès idêyes do rfondou ont-st aspité purade del novele coxhe del linwince : li linwe-ehåyaedje.
A costé do mwaisse pordjet di rfondaedje UCW / Rantoele, li seu eployî asteure, gn a yeu eto on pordjet diswalpé pa Johan Viroux, prezinté teyoricmint e 1994, mins ki n' a pont yeu d' shûte. E 2006, Chantal Denis sicrijha on roman, Kî çk’ a touwé JFK ?, tot eployant çou k' ele lome ene saye d' ehåyî walon do Mitan, foirdjî so les minmès atuzes ki li rfondou, mins fok pol Payis d' Nameur. Li minme ortografeye est shuvowe pa les noveas scrijheus do payis d' Nameur, ki n' ont nou walon coinrece dins l' oraye (Joëlle Spierkel, Jean Hamblenne), dizo l' alomåcion «walon d' Nameur et d' avår la».
Istwere do rfondaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Dins on papî k' il aveut fwait po on raploû el Swisse, mon les Romantches, e 1988, Jean Germain aveut mostré ki gn aveut yeu, disk' adon, nole saye di rfondaedje e walon. Et dire, tot tuzant tot hôt, ki c' esteut kécfeye a cåze do sistinme Feller, k' avizéve esse ene unificåcion do scrijhaedje totavå. Docô après, dins l' rivuwe «Toudi», i mostréve kimint k' on pleut fé, tecnicmint, li rfondaedje.
Pus tård, Jean-Luc Fauconnier aveut stî rcweri dins les vîs papîs, et discovri k' i gn aveut ddja des djins k' avént sohaitî on rfondou walon : Adelin Grignard, Marcel Hicter, et l' fameus papî Baye di 1957, rapexhî pa Djan Djermwin.
Djan-Luk Fåcnî a minme drovou les pådjes do Bourdon a Lorint Hendschel po-z espliker l' traeyin.
Loukîz a :
- (fr) Istwere do rfondaedje, disk' e 1995
- (fr) Papî Fauconnier ecoraedjant li rfondaedje
- Tåvlotêye rifondaedje di l' UCW
- Tåvlotêye rifondaedje del Rantoele
Les såmes tecnikes do rfondaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Li rfondaedje ni vout nén candjî li prononçaedje des djins. I n' avind kel sicrijhaedje.
- Li rfondaedje asrpouve d' aveur on seul sicrijha po tchaeke mot. Li scrijha ritnou est lomé li rfondowe. Les ôtes sicrijhaedjes, a l' assorlon des accints do walon, sont lomés les disfondowes.
- Tot relijhant li pus lådje oyowe.
- Tos s' siervant des betchfessîs scrijhas
- li rîle des troes cossounes, va candjî li cminçmint do mot po les betchetes r(i)- / (è)r-, ki- u co- / c-, d(i)-, s(i) / (è)s-, et po les mots ki cmincèt pa S + cossoune, tch(i)-, et sacwants ôtes.
- On-a a wårdé tenawete des dobès rfondowes.
- On-z a sayî eto di fé do disfaflotaedje. C' est waitî di rsaetchî les faflotes ki vnèt des accints et nén do soûmint do mot walon. Li såme esteut on scrijha avou 15 a 20 faflotes po cint mots, u 5 faflotes po 100 letes.
- Li rfondaedje saye di rprinde des piceures tipikes do walon, minme s' ele vegnnut di ptitès coines del Walonreye. Insi, li tchuze possibe des fômes do Coûtchant walon avou advanceyès voyales (espiter = sipiter).
Kimint k' les rfondowes sont tchoezeyes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Avou on betchfessî scrijha.
- Rîle del pus lådje oyowe.
- Rîle des rîlêyes.
- Loukîz a : Rîle des rîlêyes
- rîlêye des des mots ki s' sicrijhèt avou -ui- e francès: i s' rifondèt avou -u- ou -û-: nute, brut, cur, ût, Felu, Du.
- rîlêye des mots ki s' sicrijhèt avou -en- e francès: i s' rifondèt avou -in-; årvierdimint del rîlêye des mots ki s' sicrijhèt avou -an- e francès: i s' rifondèt avou -an-. Mins gn a sacwantès sorwalondes.
- Rîle del fôme li pus tipike.
- riwalonijheyès fômes:
- rîlêye francesse ER+Cossoune: viebe,
- betchete e- (siconte del betchete rifrancijheye an-): emierder, purade ki anmerder.
- sorwalondes.
- riwalonijheyès fômes:
Sacwantès tecnikes especiåles di rfondaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]- les sorwalondes.
- li rwalonijhaedje.
- li candjmint d' voyale.
- li rfondaedje des nos d' payis.
- li rfondaedje des nos d' plaeces.
Rimetaedje di l' ortografeye do rfondou avou les cenes k' i gn a veut dvant
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Sacwants ponts k' ont stî rprins do sistinme Feller.
- On n' sicrît nén l' prononçaedje cåzé pa l' adeurixhmint des doûcès cossounes metowes å coron des mots: gade, bibe, shijhe, ouve, viyaedje (prononcîs gate, bipe, chîche / sîsse, oûfe, viyatche / viyètche).
- rissaetchaedje di sacwantès halcrossès cossounes: cier, nier, aviè, coir, doet (nén cierf, nierf, aviès, cwârps, dwègt).
Hårdêyes divintrinnes
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Tåvlotêye Rifondaedje del Rantoele
- On ptit racourti so li rfondaedje après ene emission Wallon-nous e moes d' måss 2006