Walons del Wisconsene

Les Walons del Wisconsene, c' est des Walons k' ont-st ebagué del Walonreye (bråmint do Roman Payis, et do payis d' Djiblou), al fén do 19inme sieke, et s' astaler el Wisconsene. Il ont wårdé l' walon come lingaedje d' atôtchance disk' å cmince do 21inme sieke.

Parfondès cåzes di l' ebagance

mestîs ki disparexhèt: texheu
rilidjon protestante (fok on cas u deus)
mizere dins les campagnes (ovrîs al djournêye avou des grossès familes). I s' louként come des sclåves, tot fjhant leus 14 eures, et esse må payîs.

Cisse cåze la prume so les ôtes. Çoula provént del crexhance del djin. Metans, Bôvetchén contéve 1021 djins e 1805 eyet 1782 e 1836.^[1]

Après l' endalaedje des prumîs, c' est les letes k' il evoynut k' ecoraedje les halkineus. Inte 1854 eyet 1856, gn a des meyes di djins do Roman Payis et del Hesbaye namurwesse k' endè vont.

Avou ça ki: les cpagneyes di voyaedje e batea fwaiynut del riclame dins tos les viyaedjes, alant minme a fé lére des letes vantant l' vicåreye e l' Amerike après messe.

Les viyaedjes del Wisconsene avou des nos dnés pa des Walons

Les viyaedjes del Walonreye k' ont-st evoyî des djins el Wisconsene

Istwere

Prumî endalaedje

E 1852, on cinsî d' Gré-Dwecea, lomé Françwès Ptignot [François Petiniot] end eva a Anverse po ses afwaires. Dins on cafè, i voet ene afitche ki dit ki, e l' Amerike, dins l' Wisconsene (divnou estat e 1848). C' est cåzu po rén (75 francs bedjes po èn ectåre). I tuze k' avou les cwårs k' il årè tot rvindant ses 6 ectåres di tere, i s' pôreut atchter 600 ectåres el Wisconsene. I nd a stî tot efoufyî, et, tot rivnant, il a pinsé a çoula tofer. Rarivé e s' måjhone, il a conté l' novele a s' feme et a ses vijhéns, et a des soçons. On nd a berdelé tocosté les djoûs d' après. Après sacwants samwinnes, gn a yeu dijh ciinsîs ki s' ont decidé a vinde tos leus béns et-z ebaguer låvå. Diviè l' mitan do moes d' may 1853, i cwitént Anverse po Noû York.^[2]

Rujhes des setleus et aidances

Rujhes

I n' savnut nén djåzer ni inglès, ni holandès (n a des colneyes holandesses so leu voye).
I finixhèt pa atchter des teres dins les bwès, mins i lzès dvèt drôder et i n' ont pont d' bisteu (ni tchvås ni [[boû]s).
Les iviers sont foirt froed (- 10 a -20), et i n' ont yeu l' tins ki d' fé des cahoutes brouxhires.
Di 1861 a 1865, cåzu tos les omes sont-st egadjîs dins l' årmêye do Nôr tins del guere di disraloyaedje.
Nouzome målfeu di 1871

Aidance

Les Indyins des bwès (Menominîs et Potawatomis) les ascoyèt binamêymint, et lzî aprinde a pexhî, tchessî. C' est des Algonkins, et i sont ddja crustins dispu ene tchoke.
Gn a des djins ki cåznut francès, ca ces payis la ont stî colnijhîs on tins pås Francès do Canada.
Les protestants et les catolikes s' etraidnut po basti des eglijhe et des timpes.
Tot rmetant so pî les dicåces come e vî payis, les djins ont des amuzmints ki les raprepeynut.
L' etraidance eternåcionåle après l' målfeu di 1871.^[3]

Voyaedjes des dierins waloncåzants el Walonreye

Prumire resconte inte Raymond Riguelle et des Walons del Wisconsene

Li prumî voyaedje, e 1972, il estént leus 150 a-z awè voyaedjî e l' Urope, mins el Beldjike il avént stî moennés pa ene soce flamindje (Flemish-American Friendship Association). Adon lodjî å Cok. Et n' nén sawè cåzer «bedje».

Al fén do voyaedje, il estént a Lovén, et gn aveut la on studiant di Hanrè k' els a oyou djåzer walon avou si prôpe accint del Hesbaye, Raymond Riguelle. Et atôtchî e walon Jo Mathu et s' feme Bîtresse (Beatrix) Conåd. El lzès moenner vey leu cuzén a Få-les-Tombes. Adon-pwis, aler trover l' govierneu del Province di Nameur po lzès rçure grandieuzmint divant k' i nd eralénxhe.

Adon, e 1973, il ont rivnou ene pus grosse binde, et lodjî dins les familes di leu parintêye. Et esse riçûs a Nameur pa Lucyin Léonard, k' a-st amonté ene soce d' amisté Walonreye-Wisconsene.^[4]

Voyaedjes di waloncåzants e l' Wisconsene

Ci-ci adjinçna on prumî voyaedje di 250 Walons eviè l' Wisconsin e 1975.

Diviè 2000, Zavî Istasse ala filmer låvå et fé s' fime so les Walons-cåzants del Wisconsene.

Yves Paquet î ala eto e 2001 ^{(a-z aveuri)}. Adon-pwis, eredjistrer les cwate emissions «Del poude di vî tchinisse» (so Canalzoom).

Li dierin voyaedje fourit e moes d' setimbe 2013, adjinçné pa Raymond Riguelle, avou Chantal Denis et Joëlle Spierkel.

Li lingaedje walon del Wisconsene

Agrès istorike

Li walon s' a wårdé divins end kiminålté k' a cwité l' Walonreye inte 1880 et 1900. C' est ene prouve ki les djins d' avår ci eployént a 90 åcint li walon come lingaedje d' atôtchance di tos les djoûs disk' al fén do 19inme sieke. Sacwants istoryins, disk' ås anêye 1990, volént ki tos les Walons åyénxhe adopté "spontanêymint" l' francès dispu divant 1500.

Agrès diyalectolodjike

Accints

C' est aprume l' accint do Roman Payis.

Ortografeye

Les Walons del Wisconsene dijhnut leu lingaedje impossibe a scrire. Les cis k' ont sayî, come Alfred Vondertie, ni rashît nén si scrijhaedje sol fonetike u l' ortografeye francesse (come li sistinme Feller, boutans). Çoula dene des scrijhas foirt ewaerants po les Walons d' Walonreye.

Dispu 1980, sacwants cåzeus u rcwereus ont sayî d' askepyî des sistinmes ortografikes, come Josephine LeGrave-Wautelet (1983, avou assaetchance di l' ortografeye do francès) u Kelly Biers (2023, pus fonetike).

Gn a eto on ptit motlî da Leonard Lampereur k' a s' prôpe sistinme ortografike (diviè 2000-2010).

Li Wiccionaire walon a-st ataké a mete des intrêyes avou ces ortografeyes la («sistinme Wisconsene») a dater d' 2024.

Loukîz a : Categoreye:Walon_scr%C3%AEt_e_sistinme_Wisconsene

Agrès foclorike

Sacwants piceures des amuzmints do 18inme sieke ont stî rtrovés låvå, come li danse del poûssire,

Les viyès danses walones ont stî radaptêyes, et divni les cwårêyès danses (sôre di cwadrile, mins avou djusse 4 copes).

Askepiaedje di noumots

plêne, cåler, setler, setleu, djob, improver, côrî (di l' inglès «to care», s' ocuper di.

Ritrovaedje di mots nén rilevés dins les scrijhaedjes e walon

dîwe: li messe a stî dîwe^[5] (dandjreus on riscrijhaedje di *dihëwe, disfondowe di dijhowe).

Alére

Lucien Léonard Cayés walons 3/1975 (limero a pårt so les Walons del Wisconsene).
(fr) Antoine De Smet, La communauté belge du nord-est du Wisconsin, ses origines, son évolution jusque vers 1900, Duculot, Djiblou, 1957.
(fr) Les Wallons d'Amérique du Nord, Duculot, Djiblou, 1976, ISBN 2-8011-0085-4
(fr) (en) Françoise Lepereur et Xavier Istasse, Les Wallons du Wisconsin, Soce di Racsegnes ås Tourisses di Djambe, 2011, ISBN 978-2-9540045-1-8.

Bokets schoûtåves

Ciddé, vos ploz schoûter èn eredjistrumint del fåve do vî vî tins «Li bijhe et l' solea» ratournêye pa Theresa Gerondale Alexander (skepieye e 1938) avou l' accint des Walons del Wisconsene pol Djåzant atlasse éndjolike des lingaedjes di France et d' avår la.
Bokets di l' emission «Del poude di vî tchinisse» da Yves Paquet
- Cåzaedje so les grossès familes (Hary Chaudoir)
- Tchantaedje po moenner les cwårêyès danses (Yvan Dreize)

Hårdêyes difoûtrinnes

Pådje so les Walons del Wisconsene (so l' Aberteke)
Videyo d' ene sicole di walon d' Nameur après on voyaedje e l' Wisconsene (so l' Aberteke)
(en) Waibe do Muzêye des Walons del Wisconsene (Belgian Heritage center)
(en) Pôzicion so ene mape avou les ôtes viyaedjes des Walons del Wisconsene
(en) Emilaedjes da Steve Lampereur a Lucyin Mahin (2023)
(en) Waibe avou Leonard Lampereur k' î djåze e walon
(en) Papî Kelly Biers (avou l' istwere et ses sayes ortografikes)

Sourdant

↑ Bulletin du club philatélique de la vallée du Nethen, n° 23, måss 1973 p. 3, rilevé pa Françoise Lempereur
↑ Austin Allard, on walon-cåzant del Wisconsin, raconté e walon; eredjistrumint do 14 di djulete 1974 pa Françoise Lempereur.
↑ Françoise Lempereur, Les Wallons d' Amérique du Nord (les Walons d' Amerike bijhrece), Duculot, Djiblou, 1976; ISBN 2-8011-0085-4
↑ Adjåzia da Raymond Riguelle a Uzeu:Lucyin li 16 di djulete 2020.
↑ Cayés walons, 3/1975, p. 54 (hagnon do les codjowaedjes).

[1] Bulletin du club philatélique de la vallée du Nethen, n° 23, måss 1973 p. 3, rilevé pa Françoise Lempereur

[2] Austin Allard, on walon-cåzant del Wisconsin, raconté e walon; eredjistrumint do 14 di djulete 1974 pa Françoise Lempereur.

[3] Françoise Lempereur, Les Wallons d' Amérique du Nord (les Walons d' Amerike bijhrece), Duculot, Djiblou, 1976; ISBN 2-8011-0085-4

[4] Adjåzia da Raymond Riguelle a Uzeu:Lucyin li 16 di djulete 2020.

[5] Cayés walons, 3/1975, p. 54 (hagnon do les codjowaedjes).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]