Gabriyel eyet Gabriyel (roman)

Gabriyel éyet Gabriyel

Pol discramiaedje des årtikes avou l' mot « Gabriyel », loukîz cial.

Coviete

Gabriyel eyet Gabriyel (Gabriyel éyet Gabriyel), c' est on roman e walon sicrît pa Djôr Sfasie et Nicolas Staelens et k' a rexhou e 2012.

D' on costé, c' est l' pus long roman k' a måy sitî eplaidî e walon; d' èn ôte costé, c' est on roman d' amour et on roman teyolodjike.

Li dzo-tite, c' est: De eerste LGBT roman in het Waals.

C' est eto l' prumî roman LGBT e walon.

Li live est l' cénkinme del Coleccion Belès Letes del Rantoele.

ISBN 978-90-818670-0-9

Racourti

Gabriyel Delwaeye, di Lavervå va rescontrer on djoû Gabriyel Maier, di Valeni, el Roumaneye. Il avént ût nouv ans. C' esteut tins d' ene operåcion viyaedjes roumins (e 1991).

Les deus råpéns si scriront des letes e francès (ratournêyes e walon ezès pî-notes), cåzu tos les ans a Påke et Novelan. Pu des emiles di 1999 a 2000 (il avént don 18 ans). Après, i n' s' ont pus scrît.

I rtoumèt onk so l' ôte e-n rotaedje a Brussele e 2006. I s' sintnut assaetchî onk pa l' ôte. Gabriyel Delwaeye a ddja des hantreyes omosecsuweles. Gabriyel Maier, k' a håbité les pårtis del foite droete roumins, est teyoricmint disconte. Disk' a tant k' i discovere si clintcha...

Asteure, li novele cope ni vout nén viker raplakêy, mins s' maryî. Li mariaedje gaiy est lweyå el Beldjike dispu 2006; gn a don nole rujhe po al comene. Mins come Gabriyel Maier est foirt catolike, i vout eto on mariaedje e l' eglijhe. Mins kimint fé çoula el Beldjike ?

Les deus djonnes djins vont tourner mon les curés avanciveus catolikes, pu les protestants, pårotche pa pårotche. Pu al fén des féns, fé leu mariaedje rilidjeus e-n ene eglijhe e l' Suwede.

Gn a eto ene deujhinme siploûle d' amour, ki c' est inte Maricica Maier ey on valet d' Lonzene.

E roman, gn a eto des ptitès spoûles avou des avanciveus muzulmans et des avanciveus djwifs.

Foirdjaedje do roman

Li roman a stî scrît pa Djôr Sfasie et Nicolas Staelens, eshonne. Dj' ô bén : pol tuzer et l' asplani. Seulmint, c’ est Djôr Sfasie k’ el a rashiou e walon.

Li tecse n' a nén stî rlît pås ôtes Rantoelîs divant d’ rexhe so papî. Çou k' endè fwait li prumire grosse ouve di Belès Letes pa des scrijheus k' ont raprins l' walon aprume pal voye do rfondou.

Kitaeyaedje do live

Po çk' est rekis pa li lwè, gn a do neyerlandès dins les prumirès pådjes, pår sol coviete difoûtrinne, ca l' ISBN a stî yeu a Misterdame, avou lingaedje = walon.

Li roman fwait 232 pådjes. Gn a èn esplicant motlî å coron avou 373 djivions, riprins dins l' djivêye des motîs do walon sol limero [R16]. Mins bråmint des mots nén classikes eployîs dins l' live n' î sont nén.

N a ene erî-ouve, 4 pådjes d' esplikêyes del sôre di rfondaedje eployî cial (sorrifondowes), et cmint k' on pôreut co aler pus lon. Ces tecnikes la n' ont nén passé al passete del tåvlotêye rifondaedje del Rantoele, et sont vormint ene saye do scrijheu e walon.

Li cou-coviete, c' est on tecse d' agritche, la k' on dit platezak ki les deus Gabriyel sont des gaiys et k' i s' volnut maryî.

Plaeçmint dins li spåce et dins l' tins

Les sinnes si pasnut el Roumaneye (Transilvaneye), el Almagne, el e Beldjike (Walonreye, Brussele, Redîmés Payis eyet l' coisse bedje), ey e Suwede.

Li roman atake li 25 di måss 1990, cwand les deus gaméns fwaiynut leu. I tchereye dins l' ôre cronolodjike, mins e deus plaeces (Beldjike et Roumaneye). I vént foû li 11 di may 2013 (après l' rexhowe, dabôrd).

Gabriyel Delwaeye va rescontrer on prumî côp Gabriyel Maier el Roumaneye, li 21 d' awousse 1992. I s' vont scrire a tos les djamas disk' a l' arivêye des emiles, e 1999. I s' vont rtrover a Brussele li 16 di setimbe 2006. I s' mareyront a l' comene, a Brussele, li 14 di djun 2006, ey a l' eglijhe, e l' Suwede, li 22 d' djun 2006.

Les etrevéns istorikes k' on è cåze dins l' roman sont metous el djusse date.

Tinmes

Les etrindjirs eyet l' ebagaedje et l' rabagaedje

Tchapele d' Astinet, ewou gn a-st avou l' mariaedje da Maricica ey Alex.

Gabriyel Delwaeye, do costé di s' mame, il est tchitcholyin. Oyi mins neni. Si grand-pere esteut on Di Riva, k' est l' no d' on viyaedje did la.

Tot l' minme, li no d' djonne feye di s' grand-mere est Kolli, k' est on no albanès. Ons aprind k' nos djins ont stî vey del parintêye a Sinte-Crustinne, on viyaedje albanès-cåzant d' Tchitcholeye.

Li famile Delwaeye, da Lavervå, ons aprind k' elle a yeu on tayon a Lavervå, mins k' elle a-st ebagué divins les Flaminds, poy evoye a Lidje, et did la, ravoye a Lavervå.

Ittëkë, k' est flaminde do costé d' Sint-Djîle-dilé-Termonde, si no d' djonne feye est Van Luyck, ki vout dire Lidjwès, sapinse k' on dit.

Les Maier, c' est des waeraxhes nåcionalisses roumins. Tolminme, paret k' leus ratayons ont ebagué foû do Benelusse. Avou Gabriyel, Maricica et s' fi Pôl, «l' anweye erva après mer», ki c'est: li famile rivént å payis des ratayons.

E Swede, gn a deus cmaires, ki leus nos d' famile sont Lejon et Fransväg: ki c' est des sirs riscrijhaedjes des nos walons Leyon et Françwès.

Gn a bråmint des rotaedjes po les sins-papîs esse repapirés.

Corwaitaedje do live

Wårdaedje di l' interesse

Sacwès istorikes

Les sinnes foû payis no fwaiynut cnoxhe des dujhances et des sintimints des Roumins, ki nol ôte sicrijhaedje e walon n' a måy aduzé. Sifwaitmint, les passaedje el Beldjike, dins l' payis d' Tchålerwè des anêyes 1990, et a Brussele dins les anêyes 2000.

On î discovere eto li vicåreye el Roumaneye djusse après kel redjime comunisse fouxhe tapé djus et fé l' loyén avou l' Waloneye åd triviè di l' Operåcion Viyaedjes Roumins.

Lingaedjes

Les cis k' ont d' l' agrès po les langues vieront eto les persounaedjes djåzer hongue, roumin, almand, francès, lussimbordjwès, ripouwaryin, brusselåre, suwedwès, castiyan, tchitcholyin, latén, mins todi avou l' ratournaedje e walon a môde di pî-note. Gn a eto des mots e vî inglès, inglès, grek, guze, amharike, arabe, berbere.

Les walon-cåzants conoxheu sayront di trover, mågré k' ça fouxhe sicrît e rfondou walon, l' accint des cåzeus eyet l' coine di Waloneye d' ewou ç' k' i vegnnut.

Passaedjes eciclopedikes

• les heyes el Roumaneye
• les xhouzels (plat brusselwès)
• les Falachas
• Abråm
• Operåcion viyaedjes roumins

corwaitaedje do walon

Nos d' plaeces

Les nos des plaeces ki n' sont nén del Walonreye walon-cåzante, les ôteurs els ont leyî pa des côps e l' lingaedje del plaece ki gn a, mins å purade, i ls ont metou e walon, d' ene manire:

• nén candjîs: Văleni, Sighişoara, Alba-Iulia, Târgu-Mureş, Nicula, Móvár, Mühlbach.
• riscrijhaedje fonetike: Clouj (Cluj).
• riwalonijhaedjes: Håre, Tchitcholeye, Waldoûpe et Walondoûpe (Văleni/Wallendorf), Bay-Sint-Djôr (Sint-Göransvik), Sint-Djusse-å-Nôrt (Sint-Joost-ten-Noden/Saint-Josse-ten-Nooden), Sinte-Crustinne (Sëndahstina), Lonzene (Lontzen), Eschåd (Scaldia/Schelde/Escault), Iasses (Iaşi), Coere (Coire/Chur/Cuira/Curia), Li Calmene (La Calamine/Kelmis), Li Plate-Pire (Plattesteen), Eterbaik (Etterbeek), Caraez (Karaez/Caraix), Bresse (Brest), Daceye.

motlî

Toplin des mots waire eployîs, et ki vegnnut des cwates coines del Walonreye.

• cayele
• dimiek
• diswåve
• doûmiesse
• etzôte
• goder
• macsigrogne
• mariåve
• mizôte
• mourzouk
• murzer
• poirc
• pontnî
• riciner
• remidrer
• rinne
• schaerboter
• scharea
• scharmoter
• spawter
• ster
• stra
• tchamberlouke
• Tcherwetî
• tixhner
• veke
• verdjî
• viyaire
• wastate

sayes di novea rfondaedje

Bråmint des sayes di noveas rfondaedjes sont des sorrifondowes. Dj' ô bén : ki n' aspitèt nén d' ene des tecnikes classikes do rfondou (pus lådje oyowes, betchfessîs scrijhas, sorwalondes, rîle des rîlêyes). Li tecnike eployeye est l' cene do rmetaedjes ås ôtes lingaedjes romans (åré do francès). Çou ki fwait piede, pacô, des mwaissès piceures del fonolodjeye walone (metans l' betchfessî ai pol foninme /ɛ/ come dins "tcheyou" (sicrît "tchaiyou").

noûmots

• "vuzer" po "prononcî"
• lesbyinne, gaiy, gaiyisté, bi, transe (2), LGBT
• omossecsuwel, boukegade
• djåzifone, megafone, sûtifone
• Mîtrinne Ådje
• linucsî
• plake di copixhe (ingl. Knoppix)
• dagobiet
• dro (rac. po: djinneticmint rapotikés organisses, o.g.m.)
• essinçreye
• straiyte (ingl. straight)
• nén-sepance
• fiesteyeuzmint
• Wikt:forsinti, foraler (forvont)
• Hårnî
• Neyåwtî
• trivurlin
• todisté
• soya
• franglès (francès + inglès)
• roumglès (roumin + inglès)
• franlon (francès + walon), flamlon (flamind + walon), flamcès (flamind + francès)
• reza
• zelzôtes
• Nåstchibe (rac. po: Nåcionåle Soce des Tchimins d’ Fier Bedjes)
• pasker
• repapiraedje

femrins nos d' mestîs

I sont sovint bastis avou l' cawete -resse. Sacwants sont pår des noûmots do walon. Des ôtes, minme s' i n' si rtovèt motoit nén ezès motîs sont "otomatikes" veyanmint les rîles d' aparintaedje.

• mots "otomatikes" bastis so on viebe : foumresse, scolresse
• mots "otomatikes" femrins d' ene cawete -î di mestî : halcotresse
• noûmots bastis so on sustantif : diyåcresse, imamresse, imperresse, priyestresse, watmanresse
• noûmots dedja bén cossemés bastis avou l' cawete -toresse, femrin del cawete -teur : doctoresse, pastoresse,
• noûmots, femrins del cawete -eur : professoresse
• noûmots, femrins del cawete -aire : titulåresse

croejhete

• Addjectifs :
  • rîlêye d' addjectifs metous padvant (piceure tipike del croejhete walone) : Sacrêyès måssirès ptitès crotêyès araedjeyès biessès poufiasses !
  • li scrijheu ni shût nén todi les rîles classikes do plaeçaedje di l' addjectif po les addjectis calkés do francès, les cis di nåcionålité et po les cis avou l' cawete -rece :

politikès syinces => syinces politikes.

felès libertairès ewalitairès idêyes politikes (felès idêyes politikes di liberté et d' ewålté); ::bedjès bires => bires bedjes.

erirecès contredemocratikès estitucions => institucions erireces et disconte li democraceye.

• codjowant infinitif : I l’ bate et cbate ; i l’ bouxhe et cbouxhî ; i zinguele et cozingler ; i sacraminte et rsacraminter.
• Djenitif (apårtinance):
  • Avou årtike: do, del
  • fiesse sint Houbiet, li djoû li Påke
  • Maricica ses rascråwes, Maricica ses plans

djeus d' mots

• « Gabriyel, ti m’ vas fé tchaire djus d’ l’ eschåle ! Hé la ! Ti fwais tronner l’ eschåle ! » - « L’ escole ? Dji n’ irè pus jamwais a scole ! », responde-t i ; « c’ esteut oribe ! Dji n’ vou pus rtourner a scole, Moman ! »
• « Mins tådje ene miete, Mariya ! Ti, t’ es todi contråve a tot ! », dit-st i. « Oyi da, k’ dji so controle a tot ! Eyet t’ vas co vir comint k’ dj’ et’ va co controler, sale porc ! »
• Li Ronike (= l' ironike).
• « L’ ancyin curé d’ Djeronsårt : l’ abé Cawet. Dji n’ sai pus asteure comint k’ ça s’ escrit, “Cahuet” avou h, ou “Caouay” avou a-o-u, ou co...  » Melaneye respond : « Cawet ou Cawea, c’ est todi l’ minme diåle ! »

corwaitaedje do francès

les passadjes e francès

E roman, li prefet dal sicole di Lavervå atake a cåzer e francès, mins cwand il a ene sacwè a dire a môde di djin, i s' ritape so l' walon. C' est djusse li contråve des vîs romans walons, ewou l' mwaisse si rtapéve so l' francès.

Onk di curé, mågré k' i dmore avå Brussele, saye di djåzer walon, k' i l' acmaxhe avou do francès:

Nos estans ene paroisse très ouverte. D’ alieur, dj’ a ddja célébré une bénédiction de mariage pour deux dames. Malureuzmint, vos n’ estoz nén des mimbes di nosse paroisse. Au moins si vous étiez mimbes d’ ene paroisse de l’ÉPUB, peut-être ki dj’ såreu fé quelque chose. Mins sins çla... Je suis désolé.

On curé avå Brussele, cåze e flamind. Tos les ôtes, avå Nameur, Anverse ou Brussele, cåznut francès. Åré l' cia d' Lonzene, k' ons advene k' i tixhnêye.

lingaedje des djurons

• Mariya rodjixh la k’ ses niers abiznut foû : « Sale porc ! Cwè ç’ k’ i c’ est d’ ça po ene sacwè ? Tu me trompes sur internet ? » Li Pire est tot ecepé : « Mais non, ma chérie, dji... ». Mariya l’ côpe : « N’ èm’ machereye nén, sale porc ! Impertinent ! Tyran ! Imbécile ! Je suis lasse de toutes tes âneries ! » Pire vout remidrer rinne : « Mins dji n’ fwai k’ erwaitî ! Dji surfëkë ene miete. » Mariya ni s’ lait nén adire : « Ti surfëkës ? ! Sale porc !... »

Clignetes a des ôtes sicrijheus

• Les tchaptrês Parole et råjhon et Binåjhe esclave eyet Les Gabriyel et l’ gråce sont des clignetes ås Frés Caramazov da Tîdore Dostoyevskî.
• Onk des tcheptreas est lomé come on roman da Chantal Denis: L' Ouxh å lådje.
• E tcheptrea Tant d' abagants, li spoûle ki s' passe a Faimonveye est ene clignete d' ouy å roman Vera da Lucyin Mahin.
• Li sploûle avou l' croejhete, e tcheptrea El Fiyåsse, est ene clignete po Les djoûs racourtixhnut da Émile Gilliard
• Onk des persounaedjes, Madame Lambiet, lét Li Rantoele gazete et l' Luxemburger Wort.

Ôtès sacwès

Al difén do roman, i gn a on forveyou live: Fåves et paskeyes po les glawenes et les råpéns.

Fotos do strimaedje

Li strimaedje do live s' a fwait li 24 di måss 2012 al måjhon "Airdiè", rowe Foû-Tchestea, a Lidje.

• 
  Soçnêye tins do strimaedje
• 
  Les scrijheus
• 
  Djan Cayron lét des passaedjes
• 
  Djôr ki dicåçtêye on live
• 
  Djôr (di dos) ki plaide avou Guy Fontinne

Critike et criticaedjes

Letes di lijheus

G&G sereut i on live po ls efants ?

Ça m' a bén ahåyî. Aprume li monde des omossecsuwels eyet transsecsuwels ki dji n' kinoxheu waire. Eto po les racsegnes sol societé rouminne. Mins i fåt aveur di l' agrès po les esplikêyes teyolodjikes. C' est ene miete long po les cis (cenes) ki nd ont d' keure. Mins c' esteut ene tchuze : ubén mete toplin des "ponts eciclopedikes" å mitan del sipoûle, ubén shuve djusse l' avançmint do roman. Mi, dj' a trové des interessantès sacwès disk' a l' dierinne pådje. Mins dji n' so nén on lijheu "ordinaire". (Lucyin Mahin)

Ostant "Vera" m' aveut shonné åjhey a lére, bén fwait, bén arindjî, ostant dji n' mi sai mete a "Gabriyel eyet Gabriyel" Li live est trop ramassé, les letes sont trop ptites po mes ouys. Après one dimeye pådje, fåt ki dj' tådje... Dj' el lirè, mins i m' fårè do tins !

Conte-rindou

Lucyin Mahin, divins Li Rantoele 62, esté 2012.

Passaedje

Loukîz a : Trive#Dins_les_belès-letes_e_walon

Hårdêye difoûtrinne

• Cénk tchaptrês do live (so l' Aberteke)
• Pådje do motlî do roman sol Wiccionaire
• Citåcion dins on papî so li rfondou (e francès), (so "Berdelaedjes")
• Fi moennrece des plaidaedjes dissu l' roman (so "Berdelaedjes")